Žena sa invaliditetom u filmu (kao metafora upornosti i slabosti) – Milesa Milinković


Ana Shvets – Pexels

Moderna politička teorija tvrdi da se na temeljima jednake moralne vrednosti svih ljudi gradi socijalna inkluzija. Ideal univerzalnog građanstva sa jedne strane – ističe šta je to zajedničko svim ljudima a sa druge zahteva jednak tretman u smislu da su zakoni i pravila neosetljivi za individualne i grupne različitosti. Međutim, feministička kritika građanstva ukazuje da je realnost drugačija – i pored koncepta univerzalnosti neke grupe građanstva su privilegovane a druge i dalje ugnjetavane. Postavlja se pitanje da li to što su zakoni i pravila neosetljivi za individualne i grupne različitosti nužno znači jednakost tretmana? Iris Marion Young (1989) podseća da dominantne grupe određuju norme, standarde, propisuju „normalnost“ i da je feministička kritika usmerena upravo na to da te norme, standardi odgovaraju načinu života tipičnom za muškarca a da se od žene očekuje samo prilagođavanje tim propisanostima[1]. Ovde ukazujem i na to da kada su osobe sa invaliditetom u pitanju (posebno žene sa invaliditetom) zahtev za prilagođavanjem datostima društva predstavlja još veći stepen opresije. Na primer, žene su predominantno viđene u privatnoj sferi, gde njihova opasna heteroseksualnost mora biti neukaljana i ograničena brakom. Međutim ženama sa invaliditetom se seksualnost – odriče i pred njih se stavljaju potpuno drugačija očekivanja. Ovakav drugačiji-dvostruko opresivni tretman žena sa invaliditetom već dugi niz godina je predmet mog interesovanja i nastojanja da ga sagledavam iz raznih perspektiva i u različitim oblastima. Oblast koju ovim radom nastojim promisliti je prezentacija žene sa invaliditetom u filmu kao mediju namenjenom širokoj populaciji koji ima moć da kreira i održava poželjne vrednosti i stanje stvari u društvu.

Teorijski i kognitivni okvir iz kog promišljam je feministička teorija invalidnosti polazeći iz pretpostavke da upravo ova teorija objašnjava fenomen dvostruke diskriminacije žena sa invaliditetom na naučnom nivou. Takođe, pozivam se i na lično iskustvo koje feministička epistemologija prepoznaje i predlaže kao princip i način sticanja znanja koji je nastao na osnovu rasprave o tome da li je rod mislioca ili misliteljke epistemološki značajan odnosno da li naš rod utiče na to kako vidimo, razumemo i interpretiramo stvarnost? (Milojević 2010). Prema odlikama feminističke epistemologije (Milojević 2010) ne samo da rod utiče na našu percepciju i promišljanje već i neki drugi elementi identiteta – kao što su rasa, etnicitet, invalidnost, otuda i neki feminizmi i teorije poput Crnog feminizma, Čikana feminizma, Afrikana ženizma ‘womanism’, motherisma, i na kraju (ili na početku) i feminističke teorije invalidnosti.

Imajući u vidu karakteristike feminističke metodologije da, „istraživanje mora biti usmereno ka koristi ženskog roda i da formulisanje problema vrši u skladu sa iskustvima i perspektivama žena kao društvene grupe; da se istraživanja usmeravaju na probleme koje one smatraju značajnima“ (Milojević 2010), smatram da ću ovim radom koji uključuje perspektivu žene sa invaliditetom doprineti kako feminističkom diskursu tako i diskursu iz oblasti invalidnosti.

 

Feministička teorija invalidnosti

Feministička teorija ispituje kako se sistemi kao što su rod, rasa, etnicitet, mogućnosti, seksualnost, i klasa međusobno konstrišu i utiču jedni na druge. Feministička teorija invalidnosti proširuje feminističku teoriju na oblast invalidnosti a teorije invalidnosti promišlja iz aspekta feminističke misli i kao takva predstavlja svojevrstan benefit za obe oblasti. Pitanja invaliditeta i roda u istom kontekstu su počela da se promišljaju u Americi osamdesetih godina prošlog veka, pre svega na feminističkim konferencijama. Do tada feminističke analize nisu uključivalae iskustva žena sa invaliditetom. Invaliditet oblikuje i komplikuje rodni indetitet žena sa invaliditetom i zato je invalidnost feminističko pitanje. 

Rosemarie Garland-Thomson (2002), smatra da rodne studije odnosno znanja iz feminističkih teorija produbljuju uvide, metode i perspektive studijima invalidnosti a s druge strane feminističke teorije bi trebalo da prepoznaju invalidnost i identitete koji menjaju kategoriju žene.

Invalidnost je kao i rod koncept koji produbljuje sve aspekte kulture: institucije, društvene identitete, kulturne prakse, političke pozicije, istorijske zajednice itd. Feministička teorija invalidnosti promišlja o raznim fenomenima, naslanja se na široko razumevanje invalidnosti kao prodirući kulturni sistem koji obeležava – žigoše određene oblike telesnih različitosti i koji istovremeno ima potencijal da podstiče kritičke politike.

Poređenje tela invalidnost-neinvalidnost je kulturološko, a ne biološko i ulazi u formacije kulture, dajući legitimitet nejednakoj distribuciji resursa, moći, statusa u društvu i sl. Termin invalidnost je širok pojam koji obuhvata skup ideoloških kategorija (bolestan, deformisan, lud, ružan, osakaćen, žalostan, nenormalan, debilan) koji obezvređuju ljude, omalavažavajući tela koja se ne uklapaju u kulturne standarde (Garland-Thomson 2002).

Della Perry i Ruth Keszia Whitesid (1995)  postavljaju pitanje ko odlučuje o kategorizaciji sposoban-nesposoban[2]. I upravo feministička teorija invalidnosti dekonstruiše termin invalidnost zbacivanjem dominantne pretpostavke da invaliditet znači „nešto pogrešno s nekim“.

Zajednička nit invalidnosti i ženstvenosti je to što su i jedna i druga kategorija u zapadnoj filozofskoj misli viđene i promišljane kao, „odstupanje od cenjenih standarda, žene su nakazni muškarci, urođeno deformisani“. Žene su od Aristotela – drugost, nesavršenost. Osobe sa invaliditetom takođe. Žene, osobe sa invaliditetom, osobe tamnije boje kože treba da budu zavisni, ranjivi i nekompletni. Ženstvenost i rasa su oblici invalidnosti. Žene i osobe sa invaliditetom su prikazani kao bespomoćni, slabi, nesposobnih tela i umova Garland-Thomson (2002).

Kada govorimo o indentitetu, feministička teorija kaže da nijedna žena nije samo žena već da i drugi faktori kao što su rasa, etnicitet, klasa, zdravstveno stanje igraju ključnu ulogu prilikom definisanja identiteta. Invalidnost je, prema feminističkoj teoriji invalidnosti jedan od vektora identiteta koji prekida jedinstvo klasifikacije žene i izaziva prvenstvo roda kao monolitne kategorije.

Žene sa invaliditetom su obeležene i isključene. Relativna privilegija normativne ženstvenosti se često negira ženama sa invaliditetom. Kulturni stereotipi vide ženu sa invaliditetom kao neseksualnu/preselsualnu, nesposobnu da rađa, zavisnu, neprivlačnu, izdvojenu iz sfere ženskosti i ženske lepote. Porodične rodne uloge koje se nameću ženama, ne nameću se i ženama sa invaliditetom.

U prilog ovoj tezi citiraću Matheson, L. (2003) “Biti žena sa invaliditetom je u očima mnogih, biti manje od žene, manje od osobe bez invaliditeta. Ova razlika je neosnovana i proizvoljna i primenjuje se čim ljudi otkriju da ste osoba sa invaliditetom. Ljudi ne žele da znaju ništa više-znanje da nešto nije u redu sa vama je sasvim dovoljna.“

Već vekovima, žene su vaspitavane da budu poslušne, tihe, da trpe. Invalidnost dodatno otežava situaciju. Charlotte Caron Gail Christy (1997) navode da je asertivnost kao osobina zauzimanja za sebe, za žene sa invaliditetom često diskutabilna, naročito prema onima od kojih su na neki način zavisne-prema porodici, prijateljima, pružaocima brige i nege, jer izolacija postoji kao konstantna moguća posledica „konfrotacije“. Ispoljavanje emocija poput ljutnje žene sa invaliditetom kao da ne smeju sebi da dozvole. Zbog toga je ljutnja često potisnuta i/ili okrenuta ka sebi.

Isti oblici invaliditeta međutim, različito se poimaju i percipiraju u odnosu na pol/rod osobe sa invaliditetom. Društveno determinisane rodne uloge muškaraca i žena, različito utiču na percepiranu odnosno upisanu zavisnost, (ne)sposobnost, očekivanja od osoba sa invaliditetom različitog pola.  

Neznanje, predrasude i stereotipi, kako o osobama sa invaliditetom, tako i o ženama sa invaliditetom utiču i na autore u kinematografiji (ali i u književnosti, medijima).

U našoj kinematografiji, filmova u kojima su osobe sa invaliditetom akteri gotovo da nema. Invaliditet u filmu, ne može biti tek jedna od karakteristika aktera, poput boje kose, zanimanja već MORA nešto značiti a to značenje preslikava se iz kulture u kojoj je invalidnost odstupanje od „normalnog“,  u kojoj je „drugo“.

 

Žene sa invaliditetom u stranoj kinematografiji

Prikupljajući podatke o naslovima filmova u kojima se prikazuju osobe sa invaliditetom sa posebnim osvrtom na žene sa invaliditetom, nisam mogla a da ne primetim da su osobe sa invaliditetom u većem broju filmova muškog pola. Kao simbol invalidnosti u filmovima dominiraju invalidska kolica. Glumci nisu osobe sa invaliditetom a invalidska kolica omogućavaju da osoba izgleda kao da ima invaliditet ali da, ipak izgleda “normalno”. Invalidnost u filmu zapravo jeste način da se predstave ideje i motivi: zavisnosti, nedostatka autonomije, tragedija… Diskutujući  veću predstavnost muškaraca u ulozi osoba sa invaliditetom Jenny Morris (1991) smatra da “žene ne moraju da budu prikazane kao osobe sa invaliditetom da bi prikazale ranjivost i zavisnost… pošto se žene svakako smatraju zavisnima pa nema svrhe praviti filmove o njenim borbama sa invaliditetom… ženi invaliditet i ne znači-ne menja ništa.“ Alison Harnett (2000) diskutujući o slici invalidnosti na televiziji navodi da su osobe sa invaliditetom prikazane ili kao nepopravljivo loše, zli osvetnici i sl. ili kao  neki „supercrips“ u slobodnom prevodu superbogalji koji su postigli neverovatne uspehe „uprkos svim nedaćama i tragedijama koje su ih zadesile“.

Kroz prizmu feminističke teorije invalidnosti analizirala sam četiri igrana filma relativno novijeg datuma u kojima su žene sa invaliditetom glavne akterke ili glavne sporedne uloge. Veridba je dugo trajala (Very long engagement, Francuska 2004.), Oasis (Oasys; J. Koreja 2002.), Snežni kolač (Snow cake; Kanada, V.Britanija 2006.) i Knjiga spasa (The book of Eli, SAD 2010.)

 

Početak filma Veridba je dugo trajala u kom muškarci u prvom svetskom ratu odbijaju da ratuju i samopovređuju se u nadi da će biti otpušteni iz vojske koji međutim, bivaju osuđeni na smrt i poslati na tzv. „Ničiju zemlju“, prostor bez zaklona između dve vojske podsetio me na Ženski princip, princip samilosti/empatije, princip koji odbija da ratuje i time odbija da pothranjuje patrijahalnu kulturu agresivnosti i dokazivanja nadmoći i snage.

Matilda je dvadesetogodišnja francuskinja sa posledicama dečje paralize čiji hod podseća na hod-korak po korak. Ovakav hod simbolizuje njenu potragu za verenikom nestalim u ratu (na „Ničijoj zemlji“) u kojoj se ona postepeno (korak po korak) približava istini. Matilda je prikazana kao ’tipična’ devojka koja ima i erotična maštanja tokom kojih se bez zadrške samozadovoljava i koja se ulepšava za ljubljenog. Njena različitost u odnosu na njene vršnjakinje je samo u „otežanom“ hodu. Ona stiže na sva mesta koja poželi da dosegne. Njena upornost da nađe mladića je zapravo simbolizovana i „pojačana“ njenim invaliditetom kao da kod gledaoca izaziva misao „Uprkos invaliditetu . . . i pored prepreka koju predstavlja njena invalidnost, njen otežan hod – ona je uporna“.  Never let go je tagline ovog filma – podnaslov. Matildino okruženje ne podržava njen cilj i potragu, već  je odvraćaju od te „sulude potrage“, što je i za očekivati, budući da se porodica osoba sa invaliditetom češće ponaša previše zaštitnički.  Kada je potrebno ostvariti cilj, ona namerno „pojačava, pogoršava“ posledice svog invaliditeta, predstavlja se kao korisnica kolica u cilju izazivanja sažaljenja i osiguravanja ispunjenja njenih želja i zahteva.. Zapravo, ljudi su milosrdniji prema njoj čak i kad ona sama ne „potencira“ invalidnost. Na neki način, njena strategija bi se mogla okarakterisati kao: „iskoristi stereotipe u svoju korist“. Primetno je ukazivanje na stereotipe u vezi sa osobama sa invaliditetom, no za vreme i kontekst u kom se radnja filma odvija,  situacija je prikazana doista realistično budući da je dominantan model invalidnosti tog vremena upravo religizno -medicinski model u kome se osobe sa invaliditetom poimaju kao objekti hrišćanskog milosrđa.

Ne samo što je osoba sa invaliditetom, već je i žena i kao takva, za očekivati je da bude pasivna, poslušna, inerntna, bez sopstvenih želja u četiri zida bivstvujuće biće, ali potragom za nestalim ljubavnikom Matilda, žena sa invaliditetom kao stereotip simbolizuje – model naizgled iracionalne ali nadljudske istrajnosti i upornosti i izlaženje iz nametnutih okvira.

Glavne uloge: Audrey Tautou, Gaspard Ulliel

 

Film Oasis  (Južna Koreja, 2002.) ukazuje na najuobičajenije stereotipe o ženama sa invaliditetom a istovremeno ih subvertira.

Gong-ju Han je devojka sa težim oblikom cerebralne paralize koja živi u starom stanu u zgradi bez lifta. Povremeno je posećuju komšinica i brat (koji sa suprugom živi u novom stanu koji plaća od sestrinih invalidskih primanja). Voli da se igra odsjajem ogledala po zidu koji se ’pretvaraju’ u bele golubove i leptire što zapravo simbolizuje želju za slobodom i nesputanošću. Vidimo je kako se sa uživanjem ulepšava, češlja i šminka ali i kako u sopstvenoj sobi biva primorana da prisustvuje seksualnom činu komšinice i nekog muškarca koji čak i verbalizuje da je ne smatra smatra mentalno razvijenom da shvati i razume seks.

Film naizgled prikazuje ljubavnu priču dvoje mladih koja biva onemogućena zbog stereotipa i predrasuda. Njih dvoje, ona sa težim fizičkim, on (Jong-du Hong) sa manjim mentalnim invaliditetom započinju druženje i grade svoj odnos postepeno kao što bi se bila koja druga veza gradila. Međutim, njihov odnos započinje silovanjem koje ona nikome ne prijavljuje – i nakon koga ona poziva mladića koji je silovao da je ponovo poseti.

Njihove uloge su rodno konstruisane jer ona od njega kao muškarca traži i očekuje zaštitu, a on radi na usavršavanju automehaničarskog zanata kako bi imao novca da materijalno obezbedi sebe i nju. Filmom se pokazuje realnost diskriminacije žena sa invaliditetom istovremeno predočavajući i razarajući predrasude u niz segmenata ali ću pomenuti samo dva ključna.

Jong-du Hong odvodi Gong-ju Han na porodičnu večeru povodom proslave rođendana njegovog brata, a majka izražava negodovanje zbog njegove veze sa „takvom“ devojkom. Bez obzira na invaliditet muškarca – invalidnost žene je neprihvatljiva za porodicu tog muškarca (najčešće i najviše majke) jer invalidnost ’pogađa’ njene mogućnosti za ispunjavanje rodnih uloga.

Dalje, verbalno izražavajući želju, ona inicira seksualni odnos. Međutim, kada ih njen brat i snaha zateknu, gledaoci se suočavaju sa najvećom predrasudom kada su žene sa invaliditetom u pitanju – bez ikakvog utvrđivanja činjenica, svi – počev od njenog brata i snahe, policije i njegove braće, pretpostavljaju da se radi o silovanju. Ona je odmah okarakterisana kao žrtva koju je „potrebno spasiti“ bez potrebe da se čuje njen glas. Njeni (zbog spazma) neuspeli pokušaji da govori i odbrani ga od napada, tumače se kao izrazi straha. Kroz reči policajca „Kako si mogao da napadneš sirotu devojku, ne razumem. Pali te pogled na nju?“ ukazuje se na predrasudu da je žensko telo sa invaliditetom apsolutno neprivlačno, da su žene sa invaliditetom aseksualne i da želja za seksualnim odnosom sa ženom sa invaliditetom može biti isključivo odraz poremećene seksualnosti.

Glavne uloge: Moon So-ri, Sol Kyung-gu 

 

Snežni kolač (Snow Cake – Kanada – V. Britanija) iz 2006. godine je zaista zanimljiv primer ovog naizgled retkog prikaza autističnih žena na ekranu. Linda Friman je žena sa autizmom koja živi sama, visoko funkcionalna i obavlja posao u lokalnom marketu koji zadovoljava njene potrebe za redom i šablonima. Na njenim vratima se jednog dana pojavljuje muškarac – Alex Hughes koji joj saopštava da je njena kćerka putovala sa njim i da je u saobraćajnoj nesreći poginula.

Alex ostaje nekoliko dana kod Linde da bi u dan određen za to izneo smeće jer “ona ima fobiju od iznošenja smeća” ali nikada nije tražio njeno mišljenje ili dozvolu za to, niti je ona to tražila od njega. U njenom životu trenutno ne postoji muškarac u partnerskom smislu i Alex iako počinje da živi sa njom ni ne pokušava da s njom uspostavi partnersku vezu ali to čini sa njenom komšinicom. Ipak, njena seksualnost se u jednoj sceni na posredan način prikazuje i predočava gledaocima. Naime, Linda voli da jede sneg (otuda i naziv filma) i u jednom dijalogu upita svoju komšinicu da li je ikada imala orgazam. Na potvrdan odgovor Linda kaže da je „orgazam kao inferiorna verzija onoga što ona oseća kad su joj puna usta snega“. Film ne objašnjava njen život, a pitanje njenog materinstva se dotiče samo kroz kratak razgovor između Aleksa i Lindinog oca. „Zaista ne znamo kako se to dogodilo“, kaže njen otac Aleksu. „Koliko znamo mogla je biti prisiljena“. S jedne strane ova rečenica se može shvatiti pozitivno kao skretanje pažnje na učestalost silovanja žena sa invaliditetom, ali budući da se tim pitanjem više u filmu ne bave, sklona sam da verujem da je po sredi još jedno stereotipno objašnjenje očiglednog materinstva: žene sa invaliditetom imaju iskistvo seksualnih odnosa samo ako su silovane.

Takođe, film prikazuje ženu sa autizmom kao ženu kojoj nedostaje bilo kakva dubina, životno iskustvo ili sposobnost da iskusi tugu ili da se pomiri sa svojim emocijama. Ovaj film je još jedan u nizu filmova gde se kroz ženu -pokazuje iskustvo autističnog muškarca odnosno Lindino ponašanje prikazuje pre ponašanje dečaka sa autizmom nego ponašanje odrasle autistične žene. Čini se da postoji osnovna pretpostavka da se autizam dosledno manifestuje  bez obzira na godine, pol i rod.

Glavne uloge: Sigourney Weaver, Alan Rickman

 

Knjiga spasa (The book of Eli, SAD 2010). Jedan muškarac (Ilaj), lutalica u postapokaliptičnom svetu, poseduje Knjigu spasa, knjigu koja će pomoći obnovu civilizacije. Na svom putu do odredišta, spasilac sveta, bori se samo lukom i strelom sa nizom neprijatelja. Najveći neprijatelj je gradonačelnik jednog od okruga, koji veruje da će mu knjiga obezbediti moć nad ljudskom rasom i stoga želi da je se domogne. Gradonačelnik ima suprugu/ljubavnicu koja je slepa, pasivna, zavisna i žrtva njegovog nasilja. Kroz film, iz bitke u bitku spasilac iznova sam sve pobeđuje. Kroz film, žena je iznova žrtva nasilja a u nekom trenutku čak i njena odrasla ćerka biva žrtva gradonačelnikove ambicije. Slepa žena ima samo jedan svetao trenutak otpora i to na kraju, kada više nema opasnosti po nju ili ćerku.

Očekivano, kontrast protagonisti spasiocu (muškarac crne rase) je muškarac bele rase koji želi moć. Međutim, u ovom filmu njegov kontrast je zapravo slepa žena – zavisna, ranjiva, invaliditetom onesposobljena, jer, tek na samom kraju otkrivamo da je i Ilaj potpuno slep a da je knjiga ispisana na Brajevom pismu. Dakle, budući da je muškarac, njegov invaliditet ne utiče na njegovo superherojstvo.

Glavne uloge: Denzel Washington, Gary Oldman, Jennifer Beals.

 

Feministička kritika usmerena je na dihotomije Zapadne filozofske misli i na poistovećivanje žene sa prirodom, stvarima, emocijom i iracionalnošću, nedovršenošću i nesavršenošću – dakle onim što se treba kontrolisati i popraviti.

Površnom analizom četiri filma došli smo do uvida da su žene sa invaliditetom takođe viđene i predstavljene kao iracionalne, emotivne i uporne, zavisne u svojoj emotivnosti i iracionalnosti a naravno i nedovoljno savršene i u tom smislu ’inferiorne’. Invaliditet žene je zapravo samo u funkciji pojačavanja utiska o istinitosti ovih pridodatih osobina. Podsećajući se citata Jenny Morris o razlozima malog broja žena u filmovima, možemo reći da smo na neki način potvrdili i njenu tezu o osobama sa invaliditetom kao „supercripsima“. Matilda – iracionalna, zaljubljena, neukrotiva, spremna na sve da dođe do odgovora i do verenika, uprkos otežanom hodu stiže do cilja. Linda, „uprkos autizmu-živi samostalno“, od sopstvenog rada. Iako Matildina upornost objektivno jeste primer ljudske istrajnosti i volje, invaliditet kome se kulturno pridodaju nemoć, nesposobnost čini njenu istrajnost gotovo nadljudskom.

Film Oasis nas suočava i sibverzira stereotipe o aseksualnosti žene sa invaliditetom ali istovremeno ih i potkrepljuje: taj je odnos započeo silovanjem (dakle nasilje) preko koga žena sa invaliditetom prelazi (jer je previše usamljena a on je jedina osoba koja joj je ukazala pažnju) a time što ženu sa invaliditetom stavlja u odnos sa mentalno nedovoljno razvijenim muškarcem potkrepljuje još jedan stereotip: da osobe sa invaliditetom stupaju u intimne odnose isključivo ili uglavnom sa drugim osobama sa invaliditetom.[3] Čak je i Linda po filmu sudeći postala majka kao posledica silovanja a  Matildin verenik njen je drug iz detinjstva, dakle iz vremena kada je dečije poimanje neuprljano društveno poželjnim obrascima.

Majka mladića koja negoduje zbog devojke sa invaliditetom (Oasis), kao što smo u analizi pomenuli simbolizuje upravo negiranje rodnih uloga. Identitet žene sa invaliditetom se ne posmatra kao identitet žene već kao identitet osobe sa invaliditetom. Indikativno je i to što u filmu Snow Cake, Alex i Linda ne ulaze u intiman odnos iako je očito da je Linda bivala u takvim odnosima i iako su njih dvoje uspostavili neku vrstu odnosa i prijateljstva. Na kraju, s jedne strane Linda je dovoljno funkcionalna da živi samostalno ali joj je ipak, potreban spasitelj – muškog pola u nekom naizgled naivnom segmentu kao što je izbacivanje smeća (iako je i osobama bez invaliditeta izbacivanje smeća često na listi nepoželjnih kućnih poslova).

Stiče se dakle utisak da uz svaku od ove četiri žene sa invaliditetom postoji neki muškarac-muškarac kao razlog potrage ili kao spasitelj, tek muškarac koji postaje figura oko koje se fabula filma odvija. Žena je prikazana kao obličje borbe (protiv sveta, protiv predrasuda, borbe za ljubav), upornosti, snage ali istovremeno i kao objekat brige, ljudskog dobročiniteljstva ili diskriminacije odnosno nasilja.

I kao što je film Knjiga spasa pokazao, invaliditet žene određuje njeno mesto na hijerarhijskoj socioekonomskoj lestvici gde je ona gotovo na dnu. Invaliditet muškarca, ne samo da ne utiče na njegovo mesto već je u ovom slučaju i njegova prednost. Kao i u svakodnevnom životu, poimanje invaliditeta žene će gotovo uvek biti prepreka u ostvarivanju partnerskih odnosa, bez obzira na to koliko je samostalna, funkcionalna, obrazovana, ekonomski nezavisna – jer se invaliditet percipira kao ograničavajući faktor u ispunjavanju njenih rodnih uloga. Invaliditet muškarca je nebitan jer s jedne strane rodna uloga muškarca u patrijarhatu nije briga o kući i deci, a s druge strane ako je obrazovan, ekonomski nezavistan, to samo znači da može da bude ‘spasilac’  te je njegov invaliditet nebitan.

Možda zato što film Oasis ne dolazi iz američko-evropske produkcije, tek jedino u ovom filmu – invaliditet odnosno cerebralna paraliza koju odlikuju spazmi lica i tela je prikazan fantastično realistično, bez ulepšavanja i podilaženja tipičnoj estetici. Jedino u ovom filmu invaliditet je po sebi i za sebe motiv i razlog, a ne služi kao metafora, kao kontrast i pojačivač utiska o nečijoj upornosti odnosno slabosti (ne bi li neko drugi ispao jači).

Društvo vidi žene sa invaliditetom kao obeležene i isključene a filmom kao medijem to i obelodanjuje[4]. Identitet žene sa invaliditetom u filmu nije identitet žene niti je kompleksan kako to feministička teorija invalidnosti prepoznaje, već je prikazan kao monolitan – njen identitet je identitet osobe sa invaliditetom ali su njene osobine zato „tipično ženske“. Dakle, kada posmatramo junakinju, njen invaliditet se stavlja u prvi plan, invaliditet sa kojim je kao gledaoci filma identifikujemo, poistovećujemo jer nam gotovo ništa drugo nije ponuđeno. Invaliditet koji ukazuje na nemogućnost, nekompetentnost, nefunkcionalnost. Međutim, osobine ličnosti koje su joj pridodate su pasivnost, strah, potreba za zaštitom, emocionalnost, iracionalnost – osobine koje se inače pridodaju, traže i očekuju od žena, nezavisno od njene rase, etniciteta, klase, prostora i vremena u kome živi. Kao ženi potreban joj je muškarac a kao osobi sa invaliditetom neko da brine o njoj. Iako filmovi subverziraju pre svega stereotipe o aseksualnosti žena sa invaliditetom, stavljajući je u ulogu majke, (Snow Cake, Book of Eli), verenice (Veridba je dugo trajala), žene koja inicira seksualni odnos (Oasis), njihove osobine kao žena ostaju u domenu stereotipizacije, predstavljene iz kognitivnog okvira patrijarhata. 

Ovakvim prikazivanjem, proizvoljne dihotomične podele na nezavisne (zdravi/sposobni/ odrasli/tipično muškarci) i zavisne (bolesni/invalidni/deca/tipično žene) aktere, stereotipi o ženama sa invaliditetom se održavaju i produbljuju (čak i kada na prvi pogled izgleda da film ruši predrasude) a njihova podjarmljenost i višestruka diskriminacija ostaju neprepoznate.

Mogući prikaz žene sa invaliditetom koji bi izašao iz dominantnih prikaza bio bi prikaz samostalne, nezavisne, samosvesne, aktivne, samoaktualizovane žene. Prikaz u kome žena sa invaliditetom ne služi da motiviše osobe bez invaliditeta ili bude mera po kojoj se neko drugi (muškarac) uzdiže. Prikaz gde njeno poimanje (samo)održanja nije povezano sa naklonošću, ljubavlju, dobrotom nekog muškarca. Prikaz u kome prepreke nisu uslovljene invaliditetom, već stereotipima i sistemskim barijerama. Bio bi to prikaz žene koja je stvarna a ne stereotipna slika koju stvaraoci filmova imaju ugrađenu u svoje okvire promišljanja i posmatranja.

 

 

Korišćena literatura 

 

Caron, Charlotte andChristy, Gail (1997) Living on the edges [personal stories about living with chronic illness and disabilities],Canadian woman studies. Downsview: winter 1997. Vol. 17, iss. 1; pg. 86

Garland-Thomson, Rosemarie (2002), Integrating disability, transforming feminist theory; Nwsa journal; fall 2002; 14, 3; proquest central

Harnett, Alison (2000), Escaping the ‘Evil Avenger’ and the ‘Supercrip’: Images of Disability in Popular Television, Irish Communications Review Vol 8

Hume, Joan, (1996), Disability, Feminism and Eugenics:
Who has the right to decide who should or should not inhabit the world?

first presented at the Women’s Electoral Lobby National Conference, University of Technology, Sydney, 26th January 1996. Copyright 1996

Kwiotek, Rita G (1999), Disability, gender and power: finding a useful theoretical framework and an appropriate methodology, Department of Sociology & Political Science, National University of Ireland, Galway
dostupno na: wwda.org.au/kwiotek1.doc

Martz, Erin (2001), Other Research — Acceptance of Imperfection, MA, CRC
dostupno na: dsq-sds.org

Perry, Della and Whitesid, Ruth Keszia (1995) Historical and Contemporary Intersections of “Otherness”, Women, Gender and Disability, dostupno na: http://www.academyanalyticarts.org/perrywhiteside.htm

Traustadottir, Rannveig and Harris, Perri (1997), Women with Disabilities: Issues, Resources, Connections Revised,
dostupno na: http://www.independentliving.org/docs3/chp1997.html

Tremain, Shelley (1993), Feminism & disability by Barbara Hillyer; Norman and London:University of Oklahoma press

Vansteenwegen, Alfons, Jans, I.  and Revell, Arlynn T.  Sexual experience of women with a physical disability: a comparative study (2003), Sexuality and disability, volume21, number 4/december

Young, Iris Marion (1989) Polity and group difference: a critique of the ideal of universal citizenship, Ethics, 99, No. 2 (Jan., 1989), 250-274
dostupno na: http://links.jstor.org/sici?sici=0014-1704%28198901%2999%3A2%3C250%3APAGDAC%3E2.0.CO%3B2-L

Wendell, Susan (1993), Feminism, disability and transcendence of the body, Canadian woman studies. Downsview: summer 1993. Vol. 13, iss. 4; pg. 116

Feminist Perspectives on Disability, dostupno na: http://plato.stanford.edu/entries/feminism-disability/

Women, Disability, And Identity;  Violence And Abuse; Sexuality;  
Literature, Literary Analyses and Media Studies
; Feminist Disability Studies; dostupno na: http://disabilitystudies.syr.edu/resources/

http://www.mediaed.org.uk/posted_documents/DisabilityinMedia.htm

https://www.bitchmedia.org/post/double-rainbow-snow-cake-feminist-film-review-autism

 

Literatura na srpskom jeziku:

 Kiš, Danijela Marot i Bujan, Ivan (2008): Tijelo, identitet i diskurs ideologije: Fluminensia- br. 2, str. 109-123

Mos, Kevin: Jugoslovenski transseksualni heroji: ’Virdžina’ i ’Marble Ass’
dostupno na: http://www.fabrikaknjiga.co.rs/rec/67/327.pdf

Milojević, Ivana (2010), Uvod u rodne teorije radna verzija

Živić, Ivan:  Performativne karakteristike roda: subverzija identiteta u filmu Marble Ass Želimira Žilnika, dostupno na: http://www.womenngo.org.yu/labris/sajt/PerformativneKarakteristikeRoda.pdf

Rodne uloge i nasilje nad osobama sa invaliditetom, 
dostupno na: http://www.izkruga.org/.publikacije/html/03_rodne_uloge_i_nasilje.html

Seksualnost i invaliditet, dostupno na:  http://www.forum.hr/showthread.php?t=21555&page=2

Žene sa invaliditetom u Srbiji – Prva analiza stanja i pravne regulative o položaju žena sa invaliditetom u Republici Srbiji, dostupno na: izkruga.org

Prepreke za jednakost – dvostruka diskriminacija žena sa invaliditetom – Sažetak zbirke tekstova o ženama sa invaliditetom i izvod iz informativne publikacije o ženama sa invaliditetom Svetske organizacije osoba sa invaliditetom DP
dostupno na: www.cilsrbija.org/ebib/Zene_sa_invaliditetom.pdf

 

 


 

[1] I.M.Young predlaže diferencirano građanstvo i posebna prava za pojedine grupe kako bi se smanjilo ugnjetavanje a povećale mogućnosti.

[2] Able/disable

[3] Najčešće pitanje koje je upućeno osobi sa invaliditetom koja kaže da ima partnera, intimnu vezu je : „A jel i on/a invalid?“

[4] Zaključak je donet na osnovu detaljne analize pomenuta četiri filma i na osnovu uvida u neke tv filmove koje sam imala prilike da pogledam a koje iz tehničkih razloga nisam imala mogućnosti da detaljno analiziram.

Leave a comment

Your email address will not be published. Required fields are marked *