U tokovima tržišta

Spektakl je stupanj na kojem roba uspeva da kolonizuje čitav društveni život […]
Od kada je postala roba, kultura teži da postane vodeća roba društva spektakla.
Gi Debor

Kada je obrazlagao da se umetnost pripovedanja bliži svom kraju, nemački mislilac Valter Benjamin je istakao da je to zbog toga što su „sve ređi susreti sa ljudima koji valjano umeju nešto da ispripovedaju“ a da je uzrok tome što je „iskustvo pretrpelo pad u vrednosti“[1]. Danas svedočimo tržištu koje je preuzelo autoritet epske mudrosti, one vrste narativa koje smo navikli da dobijamo od zajednice i kulturnih institucija (porodice, društva, obrazovnog sistema, religije, umetnosti itd.). Dakle, kontrola pričanja priča odvija se negde drugde, od strane kafkijansko-orvelovskog glasa, informacije, jezikom reklame, imperativa mode koji fluktuira između brenda i trenda. Govor i reči postali su podređeni slikama. Mesto narativa bližnjih koji su još mogli nešto neposredno da nam kažu preuzele su daleke korporacije koje imaju nešto da nam prodaju.[2] U međuvremenu, u poplavi ponude i potražnje, književnost je izložena kao roba na tržnici. Lišena svoje aure očuđenja svedena je na vizuelni identitet koji se obraća retorikom spektakla, jezikom, paradoksalno, pozajmljenim od književnosti, koji, umesto da joj služi, raščarava je, banalizuje i nipodaštava; iscrpljuje se u naporu da proda priču o pričama zasićenim opštim mestima i klišeima koji simuliraju emociju, a koju, navodno, još ni sami ne znamo da želimo da čujemo, tj. kupimo.

U oblasti knjige tržištem se može manipulisati na nekoliko načina. Najpre, utvrđivanjem vrednosti određenog naslova što pomaže u stvaranju kontrole nad autorskim pravom tj. delom, zatim, marketingom (reklama, posteri, društvene mreže, sajtovi) ili – na inicijativu izdavača i intervenciju menadžerskog/marketinškog tima u situaciji kada određeni naslov ne beleži očekivanu prodaju – menjanjem statusa naslova promenom njegovog mesta u poretku ostalih aktualnih naslova u knjižarama: ukoliko se knjiga ne prodaje kako se očekivalo, obeležava se posebnim markerima ili premešta na poziciju koja će joj obezbediti „bolju vidljivost“ (akcije, popusti, top liste). Tako povodom komercijalnog uspeha predominantnog romana, Pjer Burdije zapaža: „Roman koji nema uspeha i koji ima kratak vek, može biti smatran nevrednim već za tri nedelje.“[3] Nadalje, ne treba zanemariti one autore koji su svojom vidljivošću ili reputacijom u drugim oblastima javnog i društvenog delovanja obezbedili pozornost koja nedvosmisleno može da utiče na potražnju knjige i njen pretpostavljeni komercijalni uspeh. Aura senzacije izvesnog autora iz javnog sektora pogoduje uvećanju profita, uz adekvatnu distribuciju, cirkulaciju i pravovremeno marketinško spinovanje (od najave i datuma pojavljivanja, do preporuke neke javne ličnosti ili kritičara na klapni tj. poleđini knjige, kupljenih medijskih termina za oglašavanje i obezbeđenih gostovanja na televizijskim programima, radijskim stanicama, emisijama, promocijama, te zastupljenosti na internet portalima i društvenim mrežama). Ovoga, nažalost, nisu pošteđeni ni tek preminuli autori ili javne ličnosti, kao privilegovane društvene kategorije (voditelji/voditeljke, glumci/glumice, pevači/pevačice, sportisti/sportistkinje, političari/političarke itd.), nad čijim lešom se vrši tiha deoba autorskih prava i vivisekcija nekrofilskih izdavačkih planova što neempatično odišu aromom vruće robe i sigurne potražnje.

Za stvaranje takve klime, medijskog pritiska i temperature svakako najpre treba zahvaliti izdavačima, literarnim birokratama i računovođama, timu menadžera i agentima prodaje. U pitanju su mehanizmi privatnih, korporativnih izdavačkih kuća koji se sastoje u praćenju i analizi književnog tržišta, sastavljanju statistika i rang lista, gustoj mreži kontrole konkurencije i (unutrašnje) cenzure, prepoznavanju potencijala u određenom delu ili autoru koji imaju ili mogu imati određeni prijem i status kod publike, odnosno kojima će uz ponuđene bolje uslove pomoći da sa većim (interesnim) učinkom ponove uspeh koji su ostvarili kod drugog izdavača. Najzad, tu su konzumenti, ciljna grupa – čitaoci koji, kako na jednom mestu primećuje Burdije, dopuštaju da na njihov odabir autora utiče predstava koju oni imaju o izvesnom izdavaču, što bez sumnje može da objasni neuspeh „izmeštenih“ knjiga, autora, drugih izdavača ili žanrova[4] (koji za bolju izloženost tj. vidljivost u korporativnim knjižarama moraju da plate). Treba reći da je ovako postignut uspeh – proizveden uspeh, i meri se veličinom publike do koje autor/knjiga dopire, odnosno tiražom i prodajnom snagom, zahvaljujući uticaju moćnika na instrumente širenja, a često i prizna(va)nja što dodatno doprinosi povećanju prodaje. Jedan od paradoksa, pak, u vezi sa velikim izdavačima je u tome što direktori vodećih izdavačkih kuća, zbog obaveza koje imaju na planu upravljanja, ne čitaju rukopise, već to poveravaju timu urednika.

Onome ko se iole interesuje za književno polje i delimično poznaje dinamiku izdavaštva, nakon posete jedne od korporativnih knjižara ovo postaje toliko evidentno i prozirno da razbija svaki mit o zabranjenom govoru kao poslovnoj tajni. Jasno može da uvidi da je posredi logika raspodele kulturnih dobara, odbrana ličnih interesa i demonstracija ekonomske moći sa vrlo izraženim monopolističkim pretenzijama. Zbog toga izdavači ovog kalibra, u želji da dođu do bestselera, proizvode mnogo naslova u ogromnim tiražima nestrpljivo čekajući da vide koji će postati uspešni. Prednost se daje difuziji, trenutnom i prolaznom uspehu koji se meri prodatim primercima i zadovoljava se prilagođavanjem prethodno potvrđenim zahtevima konzumenata. Izdavačko preduzeće naklonjeno komercijalnom polju tako nudi tržištu proizvod koji više pogoduje već utvrđenoj potražnji. Iz tog razloga se retko ili nikada objavljuju novi, uslovno rečeno, neafirmisani književni glasovi, jer se objavljivanje knjige mladog autora smatra poslovnim rizikom.

S tim u vezi ne iznenađuje činjenica da objavljivanje prve autorske knjige iz godine u godinu beleži pad i da mladi autori sve kasnije dolaze do prvog objavljenog rukopisa. Mada za prvi, pa od skoro, i za drugi rukopis postoji nekoliko značajnih konkursa i festivala, gde se pruža mogućnost za afirmaciju i eventualno skrene pažnja javnosti i autoritativnih arbitrarnih struktura, za objavljivanje drugog, odnosno trećeg rukopisa, ukoliko prvi, odnosno drugi, prođe slabo ili nezapaženo, ovo je znatno teže ostvarivo. Zato autori neretko pribegavaju samoizdavanju knjiga kojima nedostaje intervencija urednika i lektora, koje nemaju plasman i distribuciju u književnoj javnosti osim u društvu generacijskih kolega i kritičara koji će o knjizi govoriti i pisati i na taj način knjizi i autoru posredno obezbediti nekakvu vidljivost. Tek eventualnim priznanjem, objavljena putem konkursa, kao samizdat ili u skromnom tiražu kod malog izdavača, knjiga može da izazove interesovanje čitalaca, a autor dobije pažnju uticajnog izdavača.

(Nastavak sledi)

Preporuke za čitanje:

1.
Pjevač u noći (Lom, Beograd, 2016), ironično podnaslovljen kao romansa, drugi je roman spisateljice i pesnikinje, Olje Savičević Ivančević (1974), koji se ovim žanrovski pododređenjem istovremeno potvrđuje i izneverava. Posredi jeste složena ljubavna priča, ali koja se u dvodelnoj kompoziciji veštim postmodernističim strategijama pripovedanja, pored pohvale ljubavi, poigrava čitalačkim očekivanjima, razračunava sa praznim sentimentom, klišeima i literarnim stereotipima. Nakon što rasproda većinu svoje pokretne i  nepokretne imovine, scenaristkinja sapunica, Naranča Peović upušta se u potragu za svojim bivšim, nestalim suprugom Slavujem – pesnikom, performerom, slikarom – kako bi od njega, kao suvlasnika, dobila saglasnost da proda brod. Polifoničnost romana Pjevač u noći ogleda se u mnoštvu likova koji naseljavaju narativ i mešanju njihovih narečja (splitski, dalmatinski, zagrebački, kolokvijalan, žargon), svojstvenih predelima i mestima kroz koje junakinja prolazi u svojoj potrazi. Oblicima govora, odnosno jezika kao komunikacijskog posrednika, autorka je ukazala na društvenopolitički i kulturni kontekst dajući blago nostalgičan i kritički osvrt na devedesete godine prošlog veka, hrvatsko osamostavljivanje i insistiranje na, kako kaže, ,,jezičnom čistunstvu”.

2. Treća zbirka priča makedonske spisateljice Rumene Bužarovske (1981), Moj muž (Booka, Beograd, 2017, prevela s makedonskog Irena Šentevska), sastoji se od jedanaest tematski izdiferenciranih priča okupljenih oko jedne teme – institucija braka predstavljena iz ženskog ugla. Jedanaest žena različitog starosnog, socijalnog i ekonomskog statusa iz prvog lica pripoveda o svakodnevnom životu sa svojim supružnicima, doživljaju i iskustvu braka, odnosu sa decom, poslom, roditeljima, prijateljima i njihovom okolinom. Feminističkim pristupom i osvešćenošću, sa naročitom osetljivošću za jezik, pripovedne postupke i forme dijaloga, Bužarovska kroz perspektive sudbina jedanaest žena kritički propituje oblike patrijarhata, njegove norme i licemerje, dogme i protivrečja. U pretežno negativnim kategorijama i karakterizacijama, figura supruga je hipertrofirana, parodirana, snižena do stepena banalnog i karikature, obesmišljavanjući na taj način poziciju koju (je) zauzima(la) u poretku braka, odnosno kojoj se daje/davalo na značaju.

3. Nakon izuzetno uspešnog prvog romana, Sabo je stao (2013), prva zbirka priča pesnika Ota Horvata (1967), Kao Celanovi ljubavnci (Akademska knjiga, Novi Sad, 2016), ostaje u okvirima postmodernističkih tehnika pripovedanja iz intimističkog kruga i muško–ženskih odnosa. Organizacijom od dvanaest priča uokvirenih nekom vrstom prološke i epiloške priče, ,,Fragment 1”, odnosno ,,Fragment 2”, opcrtano je tematsko-motivsko jezgro ilustrovano naslovnom sintagmom koja referiše na delo jednog od značajnjih nemačkih pesnika prve polovine 20. veka, Paula Celana. Naime, reč je o nedostatnosti junakâ, njihovom neostvarenom potencijalu i gotovo opsesivnoj ili očajničkoj želji i potrebi da drugi ispuni prazna mesta, rascepe, sumnje i gubitke koje svaki od junaka oseća i nosi u sebi kao nesposobost ili lišenost da bude koherentan. Osim fragmenata o ovome najbolje svedoči priča koja deli naslov zbirke, i s obzirom na tematski okvir ostalih priča okupljenih oko nje, u vrlo simboličnoj kompoziciji, zauzima središnji deo rukopisa. Na taj način sugerisan je idejni horizont upisan u metaforu naslova, koji bi mogao da se sažme u svest o razdvojenosti i žudnji za susretom i ispunjenjem.

4.
Blaže pesme (Akademska knjiga, Novi Sad, 2017, izbor i prevod sa nemačkog Drinka Gojković), jednog od najznačajnijih savremenih nemačkih pesnika, Hansa Magnusa Encensbergera (1929), predstavlja izbor iz njegovih devet od dosadašnjih trinaest objavljenih zbirki. Već naslovom izbor istupa u ime pesama zasenjenih Encensbergerovom brehtovski nadahnutom kritički-protestnom, angažovanom, društvenopolitičkom pesničkom usmerenju, na kojem je pesnik najpre i izgradio svoj svetski poznat glas. Pesme okupljene u ovom izboru hronološki su raspoređene u cikluse naslovljene zbirkama iz kojih su preuzete. Izuzetak čini prološka pesma, ,,Plavosmerom”, koja, prema vrlo sadržajnim tumačenjima i objašnjenjima na kraju knjige, u istoimenoj zbirci iz 2013. godine ima mesto završne pesme. Izbor usmerava pažnju na ,,umerenija” Encensbergerova poetička određenja i aspekte njegove rane i pozne poezije. Tako, između ostalog, izabrane pesme obiluju lirskim meditacijama i refleksivnim tonovima, većim stepenom prisutnosti lirskog Ja, aluzijom, ironijom, pseudoreligioznim uznosima, postupkom montaže, zagonetnostima, enciklopedijskim znanjem, upotrebom reči i termina iz tehnologije i prirodnih nauka, ukratko, mnogim tehnikama svojstvenim njegovom drugom važnom uzoru, Gotfridu Benu.

5.
Oblici gline (Službeni glasnik, Beograd, 2017, priredio i preveo s engleskog Bojan Belić) američkog pripovedača, esejiste i pesnika Emboruza Birsa (1842–1914?), okuplja pedeset tri pesme i petnaest pisama koji izvanredno odražavaju njegov osoben mizantropski duh nabijen ironijom, sarkazmom i ciničnim humorom istrajan u isticanju ljudskih izopačenosti, bizarnosti i tame, svim onim užasima koji artikulišu egzistencijalnu dramu, besmisao i gotovo fizičku mučninu nad životom i ljudskom prirodom. Birsov sažet poetski stil, ritmičan i sugestivan u svojoj satiričnoj pobuni, očišćen od suvišnih prideva i imenica, neguje ozvučenost manje-više uspelih vezanih stihova i epigrama disciplinovanog izraza, metra, versifikacijske veštastvenosti i forme, gde dominiraju groteska i apsurdistički obrti, uz mešanje slenga i narodnog jezika. O Birsovom razumevanju (svoje) poezije i tumačenju književnosti najviše se može saznati iz njegovih pisama, upućenih najpre prijateljima piscima i saradnicima, gde uz mnoge opaske i komentare, ali bez možda očekivane gorčine, nepoštovanja i nipodaštavanja korespondenta, vidimo, povrh svega, jednog temeljnog, podržavajućeg i proniciljivog čitaoca i kritičara sa naročitim senzibilitetom i osetljivošću za detalj.

Branislav Živanović

[1]  Valter Benjamin, Iskustvo i siromaštvo, esej „Pripovedač“, preveo sa nemačkog Jovica Aćin, Službeni glasnik, Beograd, 2016, str. 60.

[2] Videti: Jost Smirs, Umetnost pod pritiskom (Promocija kulturne raznolikosti u doba globalizacije), prevela sa engleskog Nataša Vavan, Svetovi, Novi Sad, 2004, str. 193–194.

[3] Pjer Burdije, Pravila umetnosti (Geneza i struktura polja književnosti), grupa prevodilaca, Svetovi, Novi Sad, 2003, str. 205.

[4] Videti: Pjer Burdije, Isto, str. 240.