“Trudna Alison Leper” – Mark Kvin (2005)

Književnost i nedisciplinovano telo invalidnosti

Ovo poglavlje knjige [Narativna proteza] prethodi detaljnim analizama do kojih smo došli produbljujući našu teoriju narativne proteze kao zajedničke odlike književnog predstavljanja invaliditeta. Ovde demonstriramo jedan od mogućih pristupa, u okviru studija invalidnosti, „problemu” koji invaliditet i populacije sa invaliditetom predstavljaju svim kulturama. Gotovo svaka kultura posmatra invaliditet kao problem kome je potrebno rešenje, a ovakvo viđenje ustanovljava jedan od glavnih načina istorijskog odnosa prema osobama sa invliditetom. Potreba za stvaranjem raznih vrsta prilagođavanja unutar kulture, kako bi se suočili sa „problemom” telesne različitosti (kroz dobrotvorne organizacije, modifikaciju građevinskih objekata, socijalnu pomoć, karantin, genocid, programe eutanazije itd.), postavlja osobe sa invaliditetom u istinski ambivalentnu vezu sa kulturama i pričama koje one nastanjuju. Gledanje na njihovu situaciju kao „kriznu” ili “posebnu” učinilo je osobe sa invaliditetom predmetom ne samo javnih politika/zakona koje nameću vlada i socijalni programi već i primarnom temom književne reprezentacije.

Naša teza se ne usredsređuje prosto na činjenicu da su osobe sa invaliditetom predmet narativnih postupaka već radije na to da je njihova funkcija u književnom diskursu dvostruka: invaliditet prožima književni narativ pre svega kao posebno svojstvo karakterizacije, a, potom, kao oportunističko metaforično oruđe. Ovu konstantnu diskurzivnu zavisnost od invaliditeta nazvali smo narativnom protezom. Invaliditet može bilo kom liku da udeli osobenost kojom će se izdvajati sa bezimene pozadine “norme”. Kako bismo dali primer za ovaj fenomen, u prvom delu ovog poglavlja analiziraćemo viktorijansku priču za decu Olovni vojnik kako bismo pokazali na koji način invaliditet služi podsticanju i pokretanju priče. U drugom slučaju, invaliditet se koristi kao metaforički označitelj društvenog i individualnog kolapsa. Fizičke i kognitivne anomalije daju “opipljivost” telu teksutalnih apstrakcija; ovakvu metaforičnu upotrebu invaliditeta nazvali smo materijalnošću metafore i analiziraćemo kako ona funckioniše kao narativna proteza u našoj završnoj raspravi o Sofoklovoj tragediji Kralj Edip. Tvrdimo da važnost invaliditeta za ove dve strategije predstavljanja stvara određeni rebus: sve dok se priče oslanjaju na moć invaliditeta kao simboličke figure, one se retko bave invaliditetom kao iskustvom sa društvenim ili političkim dimenzijama.

Iako u svakom poglavlju koje sledi izlažemo bitne kulturne komponente i specifični istorijski konetkst koji osvetljavaju istoriju predstavljanja invaliditeta, naša glavna namera je da se suočimo sa razvojem reprezentativne ili „književne” istorije. Pod „književnim“ podrazumevamo oblik pisanja koji eksplicitno vrednuje stvaranje proznog narativa sa „otvorenim krajem”, kako su ga nazivali teoretičari pripovedanja poput Barta, Blanšoa i Čejmbersa.[1] Identifikovanje narativne celine sa otvorenim krajem izdvaja izrazito „književne” sastojke određenih načina pripovedanja: one tekstove koji ne samo da koriste već eksplictno ističu „igru” višestrukih značenja kao odliku svoje diskurzivne produkcije. Iako ova definicija ne previđa činjenicu da su svi tekstovi suštinski otvoreni za višestruka tumačenja, naša ideja o književnom narativu prepoznaje ona dela koja insceniraju proizvoljnost lingvističkog znakovnog sistema kao karakterišuću odliku svojih zapleta i komentara. Ne samo da su umetnička i filozofska dela kojima se ovde bavimo predstavljena kao otvorena za višestruka tumačenja, ona takođe otvoreno sprovode svoju tekstualnu neiscrpljivost. Svima njima je zajednički isti književni cilj destabilizacije nataloženih znakova kulture koji se okupljaju oko ideja telesne „devijantnosti”. Iz ovog ugla ćemo pristupiti Montenju, Ničeu, Šekspiru, Melvilu, Andersonu, Danu i nizu američkih pisaca iz perioda posle Drugog svetskog rata, smatrajući ih autorima koji preispituju opšte ciljeve pripovedanja i, posebno, fizičko telo kao diskurzivni proizvod. Njihovim pričama je zajednički autorefleksivni način obrađivanja tekstualnog proizvođenja tela sa invaliditetom.

Ovakva tekstualna predstava neuhvatiljivih i nestabilnih značenja je ključna za naš interpretativni pristup predstavljanju invaliditeta. Detaljna tumačenja koja slede vezuju se za prepoznavanje invaliditeta kao ambivalentne i promenljive kategorije kulturnog i književnog ulaganja. Unutar književnih narativa, invaliditet služi kao sila koja se suprotstavlja truizmima kulture i ima tendenciju da ih narušava. Suštinska ranjivost i raznolikost tela književnim narativima služi kao metonimija za sve ono što odbija da se povinuje svesnoj želji za redom i racionalnošću. Unutar ove sheme, invaliditet preuzima ulogu metafore i živog primera za otpor koje neposlušno telo pruža želji kulture da „nametne normalnost”.[2] Književni narativi kojima se bavimo koriste promenljivo ili „devijantno” telo kao „nepodnošljivu težinu” (da upotrebimo izraz Suzan Bordo) kako bi stvorili protiv-težu delikatnim misaonim refleksijama „opterećenim značenjem”. Teška materijalnost tela služi kao tekstulna i kulturalna drugost – predmet sa sopstvenim nedisciplinovanim jezikom koji prevazilazi sposobnost teksta da ga kontroliše.

Kao što mnogi teoretičari ističu, ova reprezentativna podela između tela i uma/teksta je nasleđena od Dekarta (iako mi pokazujemo da je invaliditet ukorenjen u ove pretpostavke kroz celokupnu istoriju). Imajući u vidu da se shvatanje invaliditeta menjalo od jedne epohe do druge, ponekad čak i okviru jedne decenija ili iste godine, mi želimo da pokažemo kako je telo sa invaliditetom dosledno zauzimalo „privilegovanu” poziciju, u odnosu na tematske varijacije u podelama između uma i tela.  Bilo da je društvo posmatralo materijalnost tela kao uniženi simbol zemaljske kontaminiranosti (kao u ranim hrišćanskim kulturama), kao usavršivu techne sopstva (u staro-atinskoj kulturi), kao predmet medicinskog tumačenja (u viktorijanskom društvu), ili kao vizuelnu robu u doba elektronskih medija (u slučaju postmodernizma), invaliditet neprestano služi kao simbolički simptom koji diksursi o telu tumače. Dok s jedne strane „abilno“ telo nema nijednu suštinsku definiciju (zauzima poziciju očigledno „prosečnog” ili „normalnog”), telo sa invaliditetom se pojavljuje kao ono koje je moguće pripovedati „izvan normi”. Unutar takve reprezantativne sheme, književni narativi se vraćaju telima sa invaliditetom kako bi se podsetili „stvarnih” fizičkih ograničenja koja „spuštaju na znemlju” transcendentne ideale uma i discipline za proizvođenje znanja. U ovom smislu, invaliditet služi kao tvrdo jezgro ili neposlušna telesna materija koju tekstualnim operacijama ne mogu da dekonstruišu čak ni najlukaviji narativi ili filozofski idealizmi.[3]

Za naše svrhe u ovoj knjizi, predstavljanje invaliditeta nam je istovremeno omogućilo ispitivanje statičnih uverenja o telu i ukazalo na neprimerenu materiju narativa  koja se ne može tekstualno poništiti. Stoga ističemo tumačenje invaliditeta kao narativnog sredstva koje je književnim autorima priča sa „otvorenim krajem” potrebno kako bi zadali rušilački udarac. Naš izraz narativna proteza ima za cilj da ukaže kako je invaliditet kroz istoriju korišćen kao štaka na koju su se književni tekstovi oslanjali usled njegove reprezentativne moći, rušilačkog potencijala i analitičkog uvida. Tela se u pričama pojavljuju kao dinamički entiteti koji odbijaju i pružaju otpor kuturnom scenariju koji im je zadat. Pa iako, zapravo, ne pokušavamo da veličamo ove književne pristupe predstavljanju tela (naročito kad je su u pitanju figure invaliditeta koje se ponavljaju), želimo da pokažemo kako telo sa invaliditetom predstavlja snažno simboličko mesto književnog ulaganja.

Mnogu su razlozi za ovo oslanjanje na invaliditet kao sredstvo karakterizacije i ispitivanja. Naš koncept narativne proteze prepoznaje različite motive koji zasnivaju narativnu upotrebu „devijantnog“ tela. Međutim, kroz ova poglavlja se stalno pojavljuje tema paradoksalne sile koja invaliditet pretvara istovremeno u označitelj destabilizacije društveno propisanih mera i determinističko sredstvo karakterizacije likova konstruisanih kao osobe sa invaliditetom. U delima koja su umetnički tako raznolika i društveno specifična kao što su Šekspirov Ričard III, Montenjov „Esej o bogaljima“, Melvilov Mobi Dik, Ničeov Tako je govorio Zaratustra, Andersonov Vajnsburg, Ohajo, Foknerov Buka i bes, Selindžerov Lovac u raži, Liini Ubiti pticu rugalicu, Kesijev Let iznad kukavičijeg gnezda, Danov Grčka ljubav, Pauersov Operacija lutajuća duša, i Egojanov Slatko dugovečno, istražuje se se značenje odnosa između života sa fizičkim invaliditetom i prirode identiteta likova. Invaliditet se u ovim delima iznova pojavljuje kao moćna sila koja se suprotstavlja društevnim idealima „normalnog” i „celovitog” tela. U isto vreme, invaliditet funkcioniše kao tekstualna prepreka koja čini da se književne operacije otvorenog kraja uruše ili poremete.

Ovo zatvaranje inače porozne i dinamične pripovedne forme pokazuje istorijski problem invaliditeta. Likovi kao što su Montenjov „bogalj”, Šekspirov „grbavi kralj”, Melvilov „sakati” kapetan, Ničeovi pričljiva „gomila bogalja”, Andersonove slavne „groteskne kreature”, Foknerova „priča koju luda priča“, Selindžerova izmaštana komuna gluvonemih, rasni i kognitivni marginalci Lijeve, Kesijeva ustanova u kojoj su smešteni akutni i hronični bolesnici, Danovi hemijski izmenjeni čudaci, i Puauerova postapokaliptična lutajuća deca, stvaraju moćnu protivtežu, svako u svom društvu normalizujućim Istinama, o konstrukciji devijacije i nepromenljivosti sistema znanja. Pa ipak svaka od ovih karakterizacija takođe pokazuje kako ova konstruisanost invaliditeta vezuje likove sa invaliditetom u jedan programski (čak deterministički) identitet. Invaliditet može dati objašnjenje o poreklu identieta jednog lika, ali njegova upotreba se obično pokaže ili isuviše programiranom ili nepogrešivo „dubokom” i misterioznom. U svakom pojedničanom delu analiziranom u ovoj knjizi, invaliditet se koristi kako bi se, rečima Ričarda Pauersa u preinačenoj verziji Lakanove teorije, podvukla teza da telo funkcioniše „poput jezika”, kao dinamična mreža promašaja i proizvoljnih adaptacija. A ipak ova presudna nepokornost tela neprestano proizvodi likove koji su podređeni sopstvenom biološkom programiranju na način koji je krajnje esencijalizujuć. Njihovi invliditeti se pojavljuju kako bi objasnili sve ili ništa u vezi sa njihovim prikazivanjem kao otelovljenih bića.

Svi gore navedeni primeri pomažu u otkrivanju jedne od središnjih pretpostavki, koja strukturira ovu knjigu: invaliditet se pokazuje temeljnim podjednako za kulturnu definiciju i za književne narartive, koji preispituju normiranje propisanih ideala. Upoređujući predstavljanja invalidteta kroz različita društva i istorijske kontekste kao i stavljajući ove opise jedne naspram drugih, dolazimo do shvatanja da invaliditet pruža važan barometar pomoću kog je moguće oceniti na koji način su se menjale vrednosti i norme nametnute telu. Naš pristup u poglavljima koja slede podrazumeva odnos prema invaliditetu kao narativnom sredstvu – umetničkoj protezi – koje otkriva sveprožimajuću zavisnost umetničkih, kulturnih i filozofskih diskursa od moćne drugosti dodeljenoj ljudima sa invaliditetom. Ukratko, karakterizacija putem invaliditeta se može razumeti kao protetički izum na koji se mnogi kulturni i književni narativi oslanjaju.

(Ne)vidljivost proteze

Mnogi proučavaoci i čitaoci smatraju da je teza o diskurzivnoj zavinsnosti od invaliditeta na prvi pogled nevažna. Tokom nedavno održane konferencije u organizaciji Društva Herman Melvil u Volosu, u Grčkoj, upoznali smo naučnika iz Japana zainteresovanog za reprezentacije invaliditeta u američkoj književnosti. Kada smo ga pitali da li japanska književnost koristi likove sa invaliditetom u istoj meri u kojoj to čine američke i evropske književnosti, on je iskreno odgovorio da se nikada do tada nije susreo ni sa jednom takvom upotrebom. Posle dodatnog razmišljanja naveo je nekoliko primera i kroz smeh je dodao da je, naravno, dobitnik Nobelove nagrade Kenzaburo Oe gotovo isključivo pisao o toj temi. Bez razvijenih modela za analizu svrhe i funkcije strategija predstavljanja invaliditeta, čitaoci imaju tendenciju da kao kroz maglovito sećanje filtriraju mnoštvo likova sa invaliditetom.

Pol Longmor je u svrhu proučavanja filma formulisao ovaj paradoks, postavljajući pitanje zašto prikazujemo toliko kadrova invaliditeta da bi ih u isto vreme odmah potisnuli iz našeg sećanja. On objašnjava da se u televizijskim i filmskim portretima invaliditeta, ovo potiskivanje dešava zbog toga što smo naučeni da telesna oštećenja izdvajamo kao izolovane i indivudalne okolnosti postojanja. Stoga retko posmatramo priče ljudi sa invaliditetom kao dokaz neke šire sistemske situacije. Isti ovaj fenomen može biti primenjen i na ostale predstavljačke diskurse.

Kao što smo izneli u uvodu odeljka Telo i fizička razlika naši trenutni modeli predstavljanja manjina imaju tendenciju da ovaj problem književnog/kritičkog zapostavljanja formulišu na obrnut način. Moglo bi se očekivati da se na stranicama koje dolaze naiđe na tezu kako je invaliditet ignorisano, marginalno iskustvo preko koga se prelazi lako, da njegovo odsustvo označava preteću tišinu u književnom repertoaru ljudskih iskustava. U potrazi za takvom tezom s pravom bi se moglo prigovarati, kritikovati ili žaliti zbog zapostavljanja ovog suštinskog ljudskog iskustva unutar diskursa koji se posmatraju sposobnim da preuzmu važan zadatak istraživanja invaliditeta u ozbiljnim uslovima. Unutar takvog pristupa, invaliditet bi figurirao kao neizgovoreni predmet, tako da bi osobe sa invaliditetom mogle s pravom da konstatuju kako je njihova sopstvena marginalnost posledica pažljivog predstavljačkog brisanja njihovog iskustva, u svim diskursima sem u medicinskom. Takva bi metodologija proizvela teoriju koja bi tvrdila da je odsustvo invaliditeta dokaz duboke društvene represije kojom se beži od stvarnih bioloških i kognitivnih razlika.

Međutim, ono što pokušavamo da pokažemo u ovoj knjizi jeste da invaliditet ima neobičnu književnu istoriju. Između društvene marginalnosti osoba sa invaliditetom i njihovih odgovarajućih okruženja, invaliditet prolazi kroz različite predstavljačke sudbine. I dok se rasna, seksualna i etnička kritika često nalazila pred suštinskim odustvom manjinskih slika u književnosti dominatne kulture, mi tvrdimo da istorija obiluje predstavama osoba sa invaliditetom.^[4] Čak i ako zanemarimo činjenicu da su se čitave akademske discipline posvetile vrednovanju, katalogizoivanju, taksonomizaciji, objektivizaciji i rehabilitaciji osoba sa invaliditetom, ostajemo iznenađeni rasprostranjenošću invaliditeta izvan medicinskih i eksperimentalnih prirodnih nauka. Jednom kada čitalac krene u potragu za predstavama invaliditeta u našim književnostima, teško je izbeći njihov nagli porast u tekstovima za koje smo verovali da su nam sasvim poznati. Stoga, kao u razgovoru o predstavama invalidtiteta u japanskoj književnosti koji smo pomenuli ranije, reprezentativno prisustvo osoba sa invaliditetima daleko je od izbrisanog ili usputnog. Kao što izlažemo u knjizi Narativna proteza, nauka je u studijama humanistike krenula u potragu za prethodno neistraženim pitanjima o upotrebi invaliditeta u brojnim diskurzivnim modelima, uključujući književnost. Naša hipoteza u knjizi Narativna proteza je paradoksalna: društvena nedvidljivost ljudi sa invaliditetom desila se kao posledica njihove neprekidne cirkulacije kroz istoriju štampe. Ovo pitanje nije prosto stvar stereotipa ili „nepopularnih tema”, da pozajmimo izraz Naomi Šor.[5] Radi se više o tome da tumačenje predstavljanja invaliditeta pogađa u samu srž definicija i vrednosti kulture. Koji je značaj činjenice da najranije poznate ploče klinastog pisma broje 120 znamenja tumačenih iz „defomriteta” sumerskih fetusa i nepravilno oblikovanih ovčijih i telećih jetri? Kako objasniti bogove sa invaliditetom, kao što su bili slepi Hodr, jednooki Odin, jednoruki Tir, koji pripadaju središnjim nordijskim mitovima, ili Hefest, hromi bog iz starogrčke književnosti? Šta nam ovi načini reprezentacije otkrivaju o društvima bilo da ona ističu ili suzbijaju fizičke razlike? Zašto „vizuelni” spektakl tolikog broja invaliditeta postaje preovladavajuća figura u nevizuelnim tekstualnim sredstvima književnih narativa?

Dopunjavajući prazninu

Šta pokreće priče, i kakve veze imaju invaliditeti sa ovom najosnovnijom preokupacijom narativa? Narativna proteza (ili zavisnost književnih narativa od invaliditeta) ističe ideju da sve narative pokreće želja da se nadoknadi ograničenje ili da se ograniči rasipanje. Ovaj narativni pristup razlici prepoznaje književni predmet par excellance kao ono što je postalo izvanredno – odstupanje od široko prihvaćene norme. Književni narativi započinju proces opisne kompenzacije na osnovu koje svesna „odstupanja“ izbavljaju čitaoce od neznanja, zapostavljanja ili nerazumevanja.  Kao što je Mišel de Serto objasnio u svom poznatom eseju “Divlje Ja”, rani moderni putopisi iz Novog sveta pružaju model za proučavanje svih pripovesti. Narativ je započet, „potragom za nečim stranim, koje je posmatrano kao drugačije u odnosu na ono što je u početku zadao kulturni diskurs”, iz kog je narativ i potekao (69). Sama potreba za pričom nastaje kada se nešto u poznatom svetu izmesti pa stoga jezik priče pokušava da spozna ono što je istupilo iz reda. U tom smislu, priče nadoknađuju nešto nepoznato ili nešto neprirodno, što zahteva objašnjenje.

Naša ideja o narativnoj protezi je nastala iz ovog specifičnog shvatanja: narativ ide ka tome da razreši ili ispravi – ili da „protetizira”, u smislu koji Dejvid Vils daje ovom terminu – devijaciju označenu kao neprimerenu društvenom kontekstu. Jednostavan prikaz narativne strukture može izgledati ovako: prvo, devijacija ili označena razlika izložena je čitaocu; drugo, narativ utvrđuje potrebu za sopstvenim postojanjem pozivajući se na objašnjenje o nastanku i formativnim posledicama devijacije; treće, devijacija je prenesena sa periferije interesovanja i postavljena u središte priče koju treba ispričati; i četvrto, ostatak priče na neki način rehabilituje ili popravlja devijaciju. Četvrti korak rehabilitovanja devijacije može podrazumevati i ukidanje razlike kroz „ozdravljenje”, izbavljenje omražene teme od društvene cenzure, istrebljenje devijantnog kao pročišćenje društvenog tela, ili prevrednovanje alternativnog načina postojanja. Kako je ono što danas nazivamo invaliditetom istorijski pripovedano kao nešto što karakteriše telo koje odstupa od zajedničkih normi telesnog izgleda i sposobnosti, invadlitet je kroz istoriju funkcionisao kao jedna od najznačajnijih razlika na osnovu koje je zasnivan akt pripovedanja. Narativi pretvaraju znake kulturne devijacije u tekstualno označena tela.

Tipičan primer ovog protetičkog odnosa narativa prema fizičkoj razlici pronašli smo u jednoj od omiljenih knjiga našeg šestogodišnjeg sina naslovljenoj Olovni vojnik. Priču otvara scena u kojoj dečak dobija kutiju olovnih vojnika kao poklon za rođendan. Dvadesetpet vojnika stoji uspravno i uniformisano na isti način, jer su “svi napravljeni od iste olovne kašike”. Svaki vojnik je opremljen puškom i bajonetom, crveno-plavom uniformom koja označava pripadnost istom puku, parom crnih čizmi i  krutim vojničkim izgledom. Ograničeni sveznajući pripovedač uvodi konflikt koji će pokrenuti priču – ističući vojnika koji kvari uniformnost poklona: „Svi vojnici su izgledali potpuno isto, osim jednog koji se razlikovao od ostalih zato što je imao samo jednu nogu”. Ova nesrećna mana koja kvari inače bezgrešni ideal vojnika, koji stoje kao jedan, postaje odskočna daska za priču koja sledi. Nedostajuća noga postaje fokus pažnje i priča kreće da se razvija iz ove nesavršenosti. Upravo zbog savrešnosti i uniformnosti, ostala dvadeset četiri vojnika su ubrzo ostavljeni u kutiji – „idealni” ili „planirani” vojnički izgled ne pokreće priču. Kako naglašava Barbara Marija Steford, „postoji samo jedan način da se bude zdrav i divan, ali ima beskrajno mnogo načina da se bude bolestan i nesrećan” (284). Ovaj beskraj načina pomaže u razumevanju sveprisutne zavisnosti književnih narativa od figure invaliditeta. Pripovedni interes se očvršćava jedino u prepoznavanju i potrazi za anomalijama koje pokreću izvanrednu priču ili priču o izvanrednosti.

Priča o Olovnom vojniku stoji u protetičkom odnosu prema nedostajućoj nozi glavnog junaka. Ova pripovest (a i pripovesti generalno) rehabilituje ili nadoknađuje „oštećeni” predmet priče pokazujući kako vanjska mana „privlači” interesovanje pripovedača, a prema tome i čitalaca. Čin karakterizacije takav je da pripovest mora ustanoviti posebnost teme koju obrađuje kako bi se opravdalo pripovedanje. Neki predmet zahteva priču samo u onoj meri u kojoj može da uspostavi sopstvene izuzetne okolnosti.[6] Normalno, rutinsko, prosečno i poznato (po definiciji) ne uspeva da pokrene priču zato što pada na lakmus testu neobičnosti. Anonimnost normalnog ne pruža nikakvu priču. Devijacija služi kao osnova i zajednički imenilac svih priča. U tom smislu, noga koja nedostaje predstavlja oštećenog vojnika kao središte priče jer ga je njegova fizička razlika izmestila iz reda uniformisane čete, u kojoj svi fizički nalikuju jedan drugom. Dok, s jedne strane, društvenost može odbaciti, izolovati, institucionalizovati, ukoriti ili izbrisati obavezu koju sa sobom nosi jedna noga, narativ oberučke prihvata mogućnost koju takav „nedostatak” pruža – zapravo, daje mu život – kao podsitacj za nastanak priče. Takav paradoks podvlači ironično obećanje koje inavliditet daje narativima.

Kao što smo na drugom mestu izneli analizirajući izvođačku istoriju osvetnika koji potiču od Šekspirovog Ričarda III: razlika zahteva prikazivanje. Nastanak priče mora biti podržan „neuglednom” erupcijom anomalija (obično fizičkih po karakteru) unutar društvenog vidnog polja. Svaki izraz invaliditeta započinje dugačkim nepristojnim pogledom, gađenjem, govorkanjem iza leđa, podrugljivim komentarom o telesnoj sramoti, tračom, opaskom o retkom i ružnom prisustvu, komentarom o neprikladnosti deformiteta pred potrebama pristojnog društva, ili vapajem o nesrećnim okolnostima koje dovode do invaliditeta. Ova procena neregularnog predmeta kao nečega izvan društvenih granica izaziva činove nasilja, a priče pokušavaju da ove predmete „spasu” ili „prisvoje” kao vredne narativne pažnje. Priče uvek poseduju nadoknađujuću funkciju u svom pokušaju da obnove interesovanje za prethodno poniženi predmet. Iako postoji mnoštvo prisvajanja prilikom identifikacije abnormalnog – rod, rasa, klasa, seksualnost – invaliditet služi ovoj narativnoj potrebi za razlikom u istoj meri kao i bilo koja druga kategorija devijantnosti.

Politika ovog pribegavanja invaliditetu kao sredstvu narativne karakterizacije pokazuje važnost invaliditeta za samo pripovedanje. Književne pripovesti podupiru našu potrebu za egzotičnim postavljajući invaliditet kao „strani” teren koji garantuje otkriće do tada nepoznatog isksutva. Književnost pozamljuje zavodljivu moć razlike koju pruža društveno stigmatizovano stanje. Pa ipak ovo oslanjanje pripovedanja na invaliditet se retko razvija u način za prepoznavanje osoba sa invalititetom kao obespravljenih članova društva. Dato pripisavanje apsolutne jedinstvenosti invaliditetu dovodi do kontradiktornog procesa: književni junak se „izdvaja” zbog mane koja mu je dodeljena, ali ova izuzetnost ga razdvaja od zajedničkog društvenog identiteta. Kao u priči Olovni bojnik, pripovedani invaliditet ustanovljava jedinstvenost pojedinačnog lika da bi ubrzo bio pretvoren u puku biološku činjenicu. Invaliditet obeležava književnog junaka kao „nesličnog” ostalim likovima, i jednom kada je izdvojen, junak zadobija posebnu pažnju i zadržava originalnost na uštrb svih ostalih osobina. Invaliditet ne može biti smešten u redovima norme (i normalnih) i stoga su mogućnosti za rukovanje razlikom koja pokreće zaplet priče dvostruki: invaliditet se ili izbegne ili bude kažnjen zbog svog nedostatka konformizma.

U priči o Olovnom vojniku svedoci smo obe ove operacije primenjene u praksi, na očiglednoj razlici koju predstavlja invaliditet glavnog lika. Onog trenutka kada je vojnikova nesavršena noga prepoznata, njena razlika je poništena. Pripovedač nigde u priči ne skreće pažnju na teške pregovore koje moraju nastupiti kao rezultat odsutnog uda. Zapravo, kao i putnik avanturista iz De Sertoovih paradigmatskih putopisa, limena figura prolazi kroz niz epskih susreta bez daljeg upućivanja na njegova ograničenja: nakon što je ispao kroz prozor, njegov bajonet se zaglavio u procepu; oluja koja je besnela kasnije te noći ga odnosi dalje; dva dečaka nalaze igračku, stavljaju je u papirni brod i puštaju je niz slivnik da bi na kraju otplovila u odvod; tamo mu prilazi ulični pacov koji predstavlja vratara podzemnog sveta; papirni brod tone u kanalu gde vojnika guta velika riba; konačno vraćen je domu od kog je krenuo kada porodica kupuje ribu za večeru i otkriva jednonogu igračku u utrobi. Ovaj niz opasnih susreta podseća na epsku avanturu abilnog Odiseja na njegovom putu iz Troje; kao i tamo, limeni vojnik prolazi kroz fizički zahtevna iskustva bez pripovedačevih daljih napomena o nedostatnoj nozi u toku trajanja radnje. Putovanje i konačan povratak kući otelovljuju cikličnu prirodu svih narativa (a naročito priču o invaliditetu) – nedostatak je uveden za potrebe priče, ali je brzo zaboravljan nakon što je razlika uspostavljena.

Oštećenoj pojavi, međutim, ne može se na kraju dozvoliti da se vrati kući nepovređena. Negde pred kraj priče vraća se značaj noge koje nedostaje kada je limeni vojnik predstavljen svojoj dragoj – papirnoj devojci koja pravi piruetu na prstima jedne noge. Budući da vojnik greši misleći da plesačica ima samo jednu nogu kao i on, zaključak počiva na ironiji dokaza o međusobnoj ljudskoj privlačnosti koja se zasniva na zajedničkim osobinama. Ako je i devojka iste jednonožne sudbine kao i on, misli vojnik, onda je ona kao stvorena za njega. Međutim, u neobjašnjivom deus-ex-machina obrtu narativa, dečak baca vojnika u vatru baš u trenutku njegovog zamišljenog sjedinjenja sa ,,jednonogom” devojkom. Ovaj kraj može se čitati kao kazna za vojnikovu spremnost da poželi nekog ko je fizički savršen i samim tim drugačiji od njega. Priča o Frankenštajnu Meri Šeli (o kojoj se raspravlja u petom poglavlju ove knjige) završava se očekivanim spaljivanjem čudovišta na njegovoj pogrebnoj lomači usled pogrešne interpretacije njegovog bića kao čudovišnog, a možemo da kažemo kako se priča o limenom vojniku završava na sličan način. Invaliditet započinje priču, ali narativ neizbežno kažnjava sopstvene lascivne potrebe tako što nadleda uništavanje predmeta svoje fasciniranosti.

Fizionimija invaliditeta

Kakav je značaj invaliditeta kao prožimajuće kategorije narativnog interesa? Zašto su neravnine, iskrivljenja i prekidi na telu osobe sa invaliditetom dokazano zavodljivi za književnu reprezentaciju? Koja je veza između očiglednog dokaza o prepoznatim devijacijama invaliditeta i suštine bića subjekta sa invaliditetom? Telo sa invaliditetom se nalazi na raskršću viševekovne književne rasprave o odnosu forme i sadržaja. Dok neoštećena površina uživa društvenu anonimnost i ne pruža ništa više od potvrde onog poslovičnog “zdravog” duha u “zdravom” telu, invaliditet označava raznobojniji i poganiji niz pretpostavki i iskustava. Njegova neposlušnost mora biti ukroćena višestrukim mapiranjem površine. Ako forma vodi do sadržaja ili “utelovljuje” značenje, onda nered koji invaliditet pravi utvrđenim telesnim normama takođe sugeriše odgovarajuću neusklađenost same subjektivnosti.

U knjizi Nestalna tela [Volatile Bodies] Elizabet Gros izbnosi tvrdnju da je filozofija često svodila telo na „suštinski kontinuitet sa grubom, neorganskom materijom“ (8). Umesto ovakvog pojednostavljivanja, Gros poziva na mnogo kompleksnije suočavanje u našem teoretizovanju tela: ,,telo omogućava mesto posredovanja između onoga što se posmatra kao čisto unutrašnje i dostupno samo subjektu i onoga što je spoljašnje i javno uočljivo, mesto sa kog možemo iznova misliti suprotnost između unutrašnjeg i spoljašnjeg“ (20). Pristupanje telu kao posredničkoj sili između spoljašnjeg sveta i internalizovane subjektivnosti omogućilo bi nam mnogo temeljniju teoriju o odnosu subjektivnosti sa materijalnošću.

Invaliditet će igrati ključnu ulogu u reinterpretaciji suprotnosti između unutrašnjosti i spoljašnjosti zato što su fizičke razlike često služile kao primer telesne forme koja se podvrgava funkciji i obrnuto. Tela imaju tendenciju da se menjaju kroz vreme (individualno i istorijski), pa ipak telo sa invaliditetom je sediment unutar tekućeg narativa o slomu i abnormalnosti. Međutim, iako postavljamo našu tezu nasuprot čitanju koje fizički invaliditet izjednačava sa subjektivnošću, ne poričemo njegovu ulogu kao temeljnog aspekta identiteta. Kretanje subjekta sa invaliditetom unutar društvenih stavova vezanih za osobe sa invaliditetom, kroz medicinsku patologiju, upravljanje samim otelovljenjem, i svakodnevni susreti sa ,,savršenim“ fizikalijama u medijima, pokazuju da telo sa invaliditetom ima značajan uticaj na subjektivnost u celosti. Proučavanje invalidnosti mora razumeti uticaj iskustva invaliditeta na subjektivnost izbegavajući istovremeno pozicioniranje unutrašnjeg i spoljašnjeg tela u direknu relaciju međusobnog odraza.

U književnosti je ova posrednička uloga spoljašnjeg tela u odnosu na unutrašnju subjektivnost često predstavljena kroz strogo uporedni odnos. Ili ,,devijantno“ telo deformiše subjektivnost, ili ,,devijantna“ subjektivnost nasilno isplivava na površinu svog telesnog nosioca. I u jednoj i u drugoj instanci materijalnost tela sa invaliditetom je predstavljena kao manifestacija unutrašnjih simptoma. Takav pristup smešta telo u podrazumevani fizionomski odnos prema sopostvenoj subjektivnosti koju nosi. Kako je pokazala Barbara Marija Staford, još od 18. veka su prakse tumačenja značaja telesnih pojava zavisile od raznih varijanti fizionomskih metoda:

Fizionomija je kritika tela. Kao telesno znanje, fizionimija je dijagnostifikovala nevidljive duhovne kvalitete na osnovu proučavanja vidljivih odlika. S obzirom da su zastupnici fizionimije tvrdili da poseduju privilegovane moći otkrivanja, bila je to na neki način zlokobna sposobnost . . . Veliki osamnaestovekovni fizionom, Lavater, primetio je da ljudi formiraju mišljenje ,,sudeći od spoljašnjeg ka unutrašnjem”. Nastavio je: ,,Šta je univerzalna priroda, ako ne fizionomija? Zar nije sve površina i sadržina? Telo i duša? Spoljašnji efekat i unutrašnja sposobnost? Nevidljivi princip i vidiljivi kraj?” (82)

Za kulture koje su počivale modelima telesne interpretacije, pre razvitka tehnologija za snimanje untrašnjosti organizma, telesna površina je bila opterećena značenjem. Fizionomija je postala paradigma za pristup kratkotrajnim i nevidljivim radnjama u unutrašnjosti tela. Spekulativne osobine kao što su moralni integritet, poštenje, poverenje, kriminalnost, hrabrost, cinizam, zdrav razum, i tako dalje, odjednom su postale dostupne proučavanju, kao rezultat ,,nepravilnosti” tela koje ih je obuhvatalo. Fizionom je na osnovu tela mogao da donosi zaključke polazeći od spolja i krećići se ka unutra; takva spekulativna praksa je dovela do sposobnosti da se predvide nevidljive odlike ličnosti, a da ne mora da se čeka na vidljivi dokaz u ponašanju, ili da se razvije značajnija bliskost. ,,Sudeći od spolja ka unutra”, obučeni fizionom izvlači smisao nečije duše bez dozvole ili učešća onoga koga proučava.

Ako je ,,spoljašnji efekat“ vodio direktno do saznavanja ,,unutrašnjih sposobnosti”, onda su oni koji su nastanjivali tela koja su bila „izvan norme“ bili najzanimljiviji za proučavanje moralnog i intelektualnog sadržaja. Kako su osobe sa invaliditetom po definiciji otelovljavale fromu koja je bila ,,izvan“ norome i dozvoljenog, njihov izgled i telesni oblik postali su par exellance predmet fizionoma (a posle i patologa). Ipak, ,,zlokobna moć” fizionomije se pokazala složenijom od proste neupitnosti autoriteta njenih interpretatora, kako je navela Stafordova. Ako je telo nudilo spoljašnju manifestaciju unutrašnje simtpomatologije, onda invaliditet i deformitet automatski prethode nepravilnoj subjektivnosti. Fizionomija se pokazala kao smrtonosna praksa za onu grupu ljudi koja je već obitavala na rubovima društevene interakcije i ,,ljudskog roda”. Dok je ,,zvanični” fizionom dobio odobrenje da tumači simbologiju površine tela, osoba sa invaliditetom je za svakog postala Roršahov test. Dok su fizionomi raspoznavali nijanse u izrazima lica, a frenolozi izučavali oblike lobanja, ekstremni primeri osoba sa fizičkim invaliditetom i deformitetom predstavljali su dovoljan povod amaterskim psiholozima da sa svojim književnim prilozima učestvuju u simboličkoj manipulaciji telesnom spoljašnjošću.

Još od 18. veka romanopisci, dramaturzi, filozofi, pesnici, esejisti, slikari i moralisti su pohrlili u gomili za fizionomskim cirkusom. Tela sa ,,nepravilnostima” su postala plodno tle za simboliste svih boja. Invaliditet i deformitet su zadržali svoju zanimljivost za navodne interpretatore zato što su njihove „opustošene“ pojave predstavljale zagonetke koje su narativi (tekstualni i vizualni) obećavali da će razreštit. Narativi pokušavaju da pronađu rešenje za zagonetku porekla anomalije, zbog toga što invaliditet predstavlja isrkivljenje u normalizujućoj slici tela. Takva je zagonetka suštinski društvena u svom nastanku. Fizionomija je tako obećavala da će obezbediti put do tajni samog identiteta. Poglavlja koja slede u ovoj knjizi pokazuju da problem predstavljanja invaliditeta nije potraga za ,,pozitivnijom” pričom o invaliditetu, što je česta formulacija u studijama invalidnosti, već pre suštinski izazov implicitnoj dozvoli da se tumači, koja proizilazi iz samog invaliditeta. U činjenici da invaliditet uvodi potrebu za objašnjenjem, dok neoznačeno telo izbegava to isto zahvljajući svojoj fizičkoj anonimnosti, nalazi se politički ulog. Učestvovati u ideološkom sistemu telesnih normi koje podstiču neke vrste tela, dok obezvređuju druge, znači ignorisati prilagodljivost tela i njihovu nedvosmisleno promenjivu priordu. 

Uprkos tvrdnji Stafordove, manipulativni odnos fizionomije prema telu nije se razvio kao iksljučivo osmanaestovekovni fenomen. Naše istraživanje pokazuje da su, iako se fizionomija učvrstila kao naučna ideologija u osamnaestom i devetnaestom veku, osobe sa invaliditetom i deformitetima uvek bile podložne varijacijama ove interpretativne prakse. Elizabet Kornelija Evans tvrdi da se fizionomskim verovanjima može ući u trag sve do antičke Grčke. Ona citira Aristotela kao primer fizionomskog mišljenja kada izjavljuje: ,,Moguće je doneti zaključak o karakteru iz fizičke pojave, ako podrazumevamo da se telo i duša menjaju zajednički u svim priordnim afektima… Tako da ako se određeni afekt primeni na određenu vrstu, kao na primer hrabrost na lavove, mora postojati neka odgovarajuća oznaka za to; zato što se pretpostavlja da su telo i duša zajedno pogođene promenama afekata” (7). Zapravo, može se tvrditi da je fizionomija dobila svoj konačan oblik iz generalne istorijske prakse primenjene na tela ljudi sa invaliditetom. Ako su krajnji dokazi upadljivih fizičkih razlika proizveli katalog pouzdanih znakova, onda bi možda i manje telesne razlike mogle biti katalogizovane i protumačene. U ovom smislu, osobe sa invaliditetom su, ironično, poslužile kao istorijsko polazište za nastanak fizionomije.

Kao što smo ranije istakli, najstarije pronađene pločice iz reke Tigar u Mesopotamiji, koje su datirane od 3. do 2. milenijuma pre nove ere, koristile su se fizionomskim metodama u proricanju budućnosti iz deformisanih fetusa i nepravlinih životnjskih jetri. Znaci telesnih anomalija su omogućili kraljevima i sveštenicima da predvide žetvene cikluse, geografske smene, ishode nadolazećih ratova i budućnost svojih gradova-država. Simboličko proricanje bitnih društevnih kretanja iz fizičkih različitosti označava i jednu od osnovnih razlika između antičkih i modernih vremena: umesto simboličkih tumačenja svetskih značenja fizičke anomalije sada služe prevashodno kao individualizovan izvor informacija. Pomeranje invaliditeta sa makro na mirko nivo predviđanja potcrtava našu tezu da je invalidtet poslužio kao temeljna kategorija tumačenja kulture. Dugogodišnja praksa fizionomskih tumačenja pokazuje da su invaliditet i deformitet bili podsticaj za analizu nejasnih značenja i obrazaca na individualnom nivou.

Čitanja koja slede pokazuju da iako je na istorijskom nivou značenje invaliditeta pomrereno sa netprirodne i kulturne na individualnu i medicinsku simboliku, književni narativi su i dalje obuhvatali obe interpretativne mogućnosti. Poslednji deo ovog poglavlja analizira dvostruku privlačnost invaliditeta za literarnu metaforiku. Ovde želimo da privedemo kraju našu analizu, ističući da je neposredni impuls na interpretaciju koji je invaliditet istorijski izazivao, u hiperbolisanom smislu određuje njegovu simboličku upotrebljivost. Ova naknadna predeterminisanost značenja invaliditeta preobražava populacije sa invaliditetom u izvor neprestane kulturne fascinacije. Književnost je stupala sve dublje u ponore značenja invaliditta tokom razvoja štampe. Postupajući na ovaj način književni narativi su osnažili želju kulture za bezgraničnim interpretativnim mogućnostima invaliditeta. Neiscrpnost ovog projekta dovela je do postvarenja osoba sa invaliditetom, pretvarajući ih u neshvatljive misterije koje istovremeno zahtevaju i izbegavaju kulturni zahvat.

Materijalnost metafore

Kao i Edip (još jedan čuvena fiktivna osoba sa invaliditetom), društva idu kao tome da reše zagonetku invaliditeta. Kada šepajući protagonista iz antičke grčke književnosti savlada Sfingu tako što na zaključno pitane iz njene trodelne zagonetke odgovori, ,,čovek koji hoda pomoću štapa”, moramo pretpostaviti da mu je njegov invaliditet poslužio kao isksutveni izvor za ovaj uvid. Suvereni odgonetač zagonetki u stvari nadmašuje Sfinginu femininu drugost znanjem stečenim iz sopstvenog iskustva nastanjivanja stranog tela. Edip se time oslanja na kulturni rezervoar invaliditeta koji sadrži mnoštvo simboličkih asocijacija i koje koristi kao intepretativni osnov u svojoj metodologiji rešavanja zagonetki. Dok invaliditet najčešće postavlja zagonetku kojoj je potrebno narativno rešenje, u ovom slučaju samo isksutvo invaliditeta služi kao izvor Edipove intepretativne veštine. Ipak, Sofokolova spremnost da predstavi invaliditet kao specifičnu vrstu znanja utemeljenog na iskustvu, pokazuje retko književno mesto i prolazan trenutak u dramskoj strukturi komada.

Dok Edip rešava Sfinginu zagonetku na tragu sopstvenog fizičkog iskustva kao hromi tumač i tumač hromosti, njegov invaliditet postaje beznačajan za zaplet samog mita. Edipov invaliditet – ishod Lajovog probadanja sinovih članaka, nakon čega ga je ostavio da umre – „označava“ njegovu ličnost kao osobenu i vrednu izuzetne priče. Osim ove fizičke činjenice, Sofokle propušta da istraži odnos posredničke uloge tela prema Edipovom kraljevskom subjektivitetu. Posledica njegovog,,sakaćenja” može biti beznačajna fizička razlika, ili trag ove razlike može biti shvaćen kao otelovljenje slabo upamćene istorije nasilja nad detetom koje je počinio sam otac. Invaliditet ostaje puka fizička činjenica vezana za njegov lik preko koje tekst doslovno prelazi u onom trenutku kada je ona uspostavljena kao trag njegovog potisnutog detinjstva. Oni koji dele pozornicu sa Edipom verovatno su naučili da skrenu pogled od njegovog invaliditeta, ili su se prepusitli zabrani pristojnog društva koje nalaže suzdržavanje od komentarisanja fizičke razlike protagoniste.

Međutim, bez probadanja Edipovih članaka, koje je izazvalo njegovu hromost, dva bi važna aspekta zapleta  bila kompromitovana. Prvo, Edip bi posrnuo kod Sfingine zagonetke, kao i mnogi pre njega, i postao bi plen čudovišta; drugo, Sofoklov protagonista bi ostao bez fizičke oznake koja ga je doslovno povezivala sa njegovom zagonetnom prošlošću. U ovom smislu, Edipova fizička razlika osigurava ključne sastojke za zaplet koji omogućavaju da se zagonetka njegovog identiteta razmrsi. U isto vreme, njegov invaliditet služi kao izvor za suštinsko tumačenje u toku trajanja drame. Edip kao ,,hromi tumač” predstavlja doslovni osnov svoje sposobnosti da razreši zbunjujuću zagonetku i omogućava svom dramskom tvorcu da metaforizuje nesposobnost čoveka da shvati zapovesti bogova. Ovo kretanje služi kao primer književne oscilacije između mikro i makro nivoa metaforičkog značenja koji pruža invaliditet. Sofokle kasnije prelazi na Edipovo samooslepljivanje kao dalji primer kako fizičko telo predstavlja pandan sposobnosti dramskog mita da premosti ličnu i javnu simboliku.

Za nas je u ovom antičkom tekstu interesantan način na koji se može čitati njegova  predstavljačka strategija kao paradigma za književne pristupe invaliditetu. Sposobnost likova sa invaliditetom da piscima omoguće ,,igru” između marko i mirko registara stvaranja značenja, zasniva ulogu tela u književnosti kao granične tačke u procesu predstavljanja. U svojoj studiji o političkim karikaturama i karikaturama tela u periodu do Francuske revolucije, Antoan de Bek tvrdi da je telesna metafora dodelila apstraktnim političkim idealima ,,oteloveljenu” moć. Da bi ,,spoznali sebe” i stvorili sliku koja bi bila politički komentar, francuski karikaturisti i esejisti su koristili telo kao metaforu, jer telo najbolje, ,,povezuje pripovedanje i znanje, značenje i razumevanje”. Ovaj oblik tekstualnog oteloveljnja konkretizuje prolaznu i neuhvatljivu ideju tako što joj dodeljuje telesnu suštinu. Dodeliti apstrakciji telo omogućava ideji da simulira uporište u materijalnom svetu koji bi joj inače ostao nedostupan.    

Dok ideal poput demokratije prenosti slab i apstraktan pojam o državnoj i ekonomskoj reformi, otelovljena karikatura pogrbljenog monarha koga zasenjuje fizički superiorniji demokratski građanin, na primer, pokazala se kao snažniji ideološki argument. Umesto dugačkih političkih govora, telo nudi iluziju nepromenljivosti tekstualnom efektu:

[Telesne] metafore su u isto vreme bile sposobne da opišu događaj i da učine da taj opis dostigne nivo imaginarnog. Upotreba ovih telesnih toposa – degeneracija plemstva, impotencija kralja, herkulovska snaga građanstva, boginje politike koje se pojavljuju kao nage Istine, urođeni deformitet aristokratije, krvave rane svetaca – omogućila je političkom društvu da predstavi samo sebe u ključnom istorijskom trenutku . . . Mora se proći kroz [telesne] oblike pripovedanja kako bi se dosegnulo znanje. (4-5)

Takav proces otelovljavanja uverenja dobar je primer zavodljivosti tela u odnosu prema tekstualnom posredovanju. Želja da se raspolaže prividnom čvrstinom telesne materijalnosti nudi književnom predstavljanju način da se dočepa onoga što mu je najnedostupnije. Za De Beka, predstavljati telo u njegovoj specifičnosti, kao nosioca inače neopipljive ideje, čini stvarnim određena ideološka značenja. Prolaz kroz telesni oblik pomaže da se obezbedi znanje koje bi se inače izgubilo usled sopstvene nematerijalnosti. Telesna metafora nudi pripovedanju jedinu stvar koju ne može da ima – spas u materijalnosti. Takav proces otelovljuje materijalnost metafore; književnost je pisanje koje teži da konkretizuje teoriju kroz svoju sposobnost da pruži otelovljeni prikaz fizičkog, čulnog života.

Tvrdeći u svojoj teoriji materijalne metafore da pokušaj upotrebe tela kako bi se određenom ideološkom programu pružila prividna mogućnost da otelotvori Istinu, De Bek previđa čienjnicu da isti taj proces ugrađuje u telo niz simboličkih značenja: ubogaljenost se izjeednačva sa nepokretnošću monarha, ugojenost pokazuje pohlepnost tiranina, deformitet predstavlja zlonamerne pobude i tako dalje. Skicirajući svoj telesni katalog, istočirar projektuje na telo nestabilni, uopšteni karakter, oslanjajući se istovremeno u svojim tumačenjima gotovo isključivo na snažnu simboliku tela sa invaliditetom. Vidljiva degeneracija, impotencija, urođeni deformitet, gnojni čirevi i rane koje krvare, u pasusu koji smo citirali, daju kontrastne telesne koordinate mišićavim, estetizovanim i simetričnim telima zdravog građanstva. Ne može se pričati priča o zdravom telu ili pokretu za nacionalnu reformu bez kontrastnog sredstva invaliditeta koji će biti nosilac simboličke moć poruke. Materijalnost metafore putem tela sa invaliditetom daje svim telima opipljivu suštinu tako što pokazuje da ,,zdrava” telesna spoljašnjost ne uspeva da dostigne svoj simbolički efekat bez svog parnjaka sa invaliditetom.

Kako je istakao Žorž Kangilem, telo privlači pažnju na sebe jedino usled disfunkcionalnosti ili prestanka sa radom (209). Predstavljanje procesa disfunkcionalnosti ili nesposobnosti je puno političkog i ideološkog značenja. Da bi telo progovorilo suštinske istine mora mu se dodeliti jezik. Elejn Skari tvrdi da, ,,obično nema jezika za [telo] koje je u bolovima” (13). Međutim, rekli bismo da samo telo nema jezik, obzirom da je jezik stran njegovoj nejezičkoj materijalnosti. Mora da se govori u njegovo ime kako bi se njegova značenja pokazala izrecivim. Pripovedanje tela sa invaliditetom omogućava tekstualnom telu da stekne značenje putem dugotrajnog istorijskog predstavljanja, u kome se pojavljuje kao nadodređna simbolička površina; telo sa invaliditetom takođe nudi pripovedanju iluziju utemeljenja apstraktnog znanja u telesnoj materijalnosti. Ako je telo Drugost teksta, onda tekstualno predstavljanje zahteva pristup onome što je najmanje sposobno da shvati. Ako se nediskfunkcionalno telo ispostavi isuviše neinteresantnim za pripovedanje, telo sa invaliditetom postaje glavno sredstvo karakterizacije. Narativna proteza, odnosno zavisnost pripovedanja od tela sa invaliditetom pokazuje se suštinskim (čak samom suštinom) priča analiziranih u poglavljima koja slede [u knjizi Narativna proteza, prim. prev.].

–

–

preveo sa engleskog Marko Bogunović

Citirana dela

Blanchot, Maurice. The Space of Literature. 1955. Trans. Ann Smock. Lincoln: U of Nebraska P, 1982.

Chambers, Ross. Room For Maneuver: Reading the Oppositional in Narrative. Chicago: U of Chicago P, 1991.

Davis, Lennard. Enforcing Normalcy: Disability, Deafness, and the Body. New York: Verso, 1995.
Mitchell, David and Snyder, Sharon (eds.) The Body and Physical Difference: Discourses of Disability. Ann Arbor: U of Michigan P, 1997.

Schor, Naomi. Bad Objects: Essays Popular and Unpopular. Durham, NC: Duke UP, 1995.

Thomson, Rosemarie Garland. Extraordinary Bodies: Figuring Disability in American Culture and Literature. New York: Columbia UP, 1997.

Zizek, Slavoj. The Sublime Object of Ideology. New York: Verso, 1999.

[1] Mnogi kritičari su odredili osoben prostor za ,,književno’’ prepoznajući ona dela čije je značenje suštinski elastično i mnogostruko. Za Morisa Blanšoa književna pripovest je ono što odbija završetak i čitalačko majstostvo – ,,pisati [književnost] je isto što i predati se beskonačnom’’. U svojoj studiji o Balzakovom Sarazenu, Rolan Bart opisuje ,,pluralni tekst’’ kao onaj koji je udružen za književnom vrednošću čije ,,čije su mreže mnoge i međusobno komuniciraju, među kojima nijedna nije sposobna da nadmaši ostale; tekst je svemir označitelja, a ne struktura označenih; nema počeatk; reverzibilna je; možemo da joj pristupimo sa više ulaza, od kojih nijedan ne može autoritativno da se proglasi glavnim.’’ Analiza Rosa Čejmbersa o suprotnosti iznosi tvrdnju da književnost strateški koristi ,,igru’’ ili ,,slobodu delanja’’ u diskurzivnim sistemima kao sredstvo narušavanja restriktivnih propisa autoritativnih režima. Kako se naše istraživanje razbija, pokazujemo da strateška ,,otvorenost kraja’’ književnog pripovedanja ide uporedo sa mnoštvom značenja istorijski zaveštanom ljudima sa invaliditetom. Čineći to smatramo ne samo da otvorenost kraja književnosti preispituje uvrežene istorijske istine, već da je invaliditet jedno od osnovnih oružja u buntovničkoj agendi književnosti.

[2] U svojoj važnoj studiji Sprovođenje normlanosti (Enforcing Normalcy) Lenard Dejvis iznosi teoriju u kojoj je ,,normalno’’ telo ideološki konstrukt koji ugnjetava ona tela koja odbijaju da se povinuju. Prema tome, dok se sva tela osećaju beznačajno kada se uporede sa našim apstraktnim idealima tela, ljudi sa invaliditetom prolaze kroz jedan oblik potčinjavanja i tlačenja kao posledicu ovog fenomena. U okviru ovog fenomena, zajedno sa Dejvisom smatramo da invaliditet daje kontrastni izraz naspram kog su definisane ideje zdravlja, lepote i sposobnosti: ,,Baš kao što konceptualizacija rase, klase i roda oblikuje živote onih koji nisu crni, siromašni i žene, isto tako koncept invaliditeta reguliše tela onih koji su ,,normalni’’. Zapravo, sam koncept norlmalnosti po kom većina ljudi (po definiciji) oblikuje svoje živote je u stvari neminovno vezan za koncept invaliditeta, ili pre, koncept invaliditeta je funkcija koncepta normalnosti. Normalnost i invaliditet su deo jednog istog sistema.

[3] Sledeći Lakanove teorije, u svojoj knjizi The Sublime Object of Ideology Slavoj Žižek izvodi pojam ,,tvrdog jezgra’’ ideologije. Prema Žižeku, ono predstavlja osnovnu srž mišljenja koje odbija da bude dekonstruisano čak i najradikalnijim zahvatima političke kritike. Više od čisto racionalnog sastojka ideološke identifikacije, ,,tvrdo jezgro’’ predstavlja iracionalnost kao podlogu mišljenja koje obezbeđuje ,,nelogično’’ učešće interpeliranog subjekta u lingvistički propusnom sistemu.

^[4] Postoji jednak problem prema reprezentaaciji invaliditeta u književnosti unutar naših kritičkih rubrika o telu. Telo sa invaliditetom i dalje ispada iz kritičkih kategorija koja prepoznaju telo kao proizvod društvenih konstrukcija. Dok se preispitivanje uopštenog mišljenja o belom, muškom telu kao ideološkom pokazuje požljenim u savremenom trenutku unutar oblasti rase, roda, seksualnosti i klase, postoji mnogo pogubnija istorija književnih i kritičkih pristupa telu sa invaliditetom. U uvodu naše knjige The Body and Physical Difference, iznosimo stav da diskursi o manjinama unutar humanističkih studija imaju tendenciju da koriste ,,telesne devijacije’’ kao sredstvo za identifikaciju pronalaska ideološki šifrovanog tela: ,, Dok se fizička devijacija često prepoznaje kao konstruisana i podložna istorijskim varijacijama, retko se na nju gleda kroz njen sopstveni legitimisani i politički opterećeni identitet’’.

[5] Za Naomi Šor, izraz ,,gadna/nepoželjna/ tema’’ ukazuje na diskurzivni predmet koji je proteran izvan granica dozvoljenog u preovladavajućoj savremenoj politici akademije,  ili kao temin predstavlja ,,kritičku izopačenost/devijaciju’’. Naša upotreba ovog izraza implicira obe ove definicije u odnosu prema invaliditetu. Književna tema invaliditeta je bila skoro u potpunosti generalno zapostavljena u književnoj kritiic sve do pre nekoliko godina  kada su se razvile studije invaliditeta u okviru humanističkih nauka; ,,invaliditet’’ kao predmet istraživanja i dalje za mnoge predstavlja ,,perverzno’’ zanimanje akademskog proučavanja. Ovim dvema definicijama bismo dodali i to da obeležavanje invaliditeta kao ,,nepoželjne teme’’ ipak previđa činjenicu da invaliditeti ispunjavaju stranice književnog interesovanja. Razlozi za ogrmonu zastupljenost predstava invaliditeta u književnosti jeste predmet ove knjige (Narativna proteza, prim. prev.).

[6] Naslov knjige Extraordinary Bodies: Figuring Disability in American Culture and Literature ističe izraz izvanredno kako bi se poigrala njegovim mnogostrukim nijansama u značenju [u engleskom ovaj termin ima širok dijapazon značenja koji proširuje kritičku analize invaliditeta: izvanredan, nezaboravan, predivan, fenomenalan, ali i neobičan, upadljiv itd. prim. prev.].  Može nagoveštavati jaku sentimentalnost u narativima prevazilaženja, koji su tako često vezani za priče o ljudima sa invaliditetom. Može, takođe, da sugeriše one čija tela su proizvod predodređenog društvenog značenja koje prenaglašava fizičke razlike ili ih izvodi uvećavjući njihovu egzotičnost. Takođe, mi delimo mišljenje Garland Tomsonove, prema kome se tela sa invaliditetom pokazuju izvanrednim tako što otkrivaju raznovrsnost i promenljivu prirodu same fizikalnosti.